Brunei
Brunei (malajski Brunei, Brunei Darussalam), oficjalnie Państwo Brunei Darussalam (malajski Negara Brunei Darussalam)[3] – państwo położone w Azji Południowo-Wschodniej, na północnym wybrzeżu wyspy Borneo. Brunei graniczy z Malezją. Ma dostęp do Morza Południowochińskiego.
| |||||
| Dewiza: Sentiasa membuat kebajikan dengan petunjuk Allah (Zawsze na służbie prowadzeni przez Boga) | |||||
| Hymn: Allah Peliharakan Sultan (Boże chroń Sułtana) | |||||
| Ustrój polityczny | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Data powstania |
1 stycznia 1984 | ||||
| Władca | |||||
| Powierzchnia |
5765 km² | ||||
| Populacja (2017) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
77 os./km² | ||||
| Kod ISO 3166 |
BN | ||||
| Waluta |
dolar brunejski[2] (BND) | ||||
| Telefoniczny nr kierunkowy |
+673 | ||||
| Domena internetowa | |||||
| Kod samochodowy |
BRU | ||||
| Kod samolotowy |
V8 | ||||
| Strefa czasowa |
UTC +8 | ||||
| Język urzędowy | |||||
| Religia dominująca | |||||
| PKB (2023) • całkowite • na osobę |
|||||
| PKB (PSN) (2023) • całkowite • na osobę |
| ||||
_-_BRN_-_UNOCHA.svg)
| |||||
Położenie na mapie.svg)
| |||||
Etymologia
edytujPochodzenie nazwy Brunei nie jest znane[2]. Według legendy, po odkryciu Brunei jej późniejszy pierwszy sułtan Muhammad Shah miał zawołać Baru nah (pol. „to jest to” lub „tam”)[2] i od tego okrzyku ma wywodzić się nazwa Brunei[4].
Geografia
edytujBrunei leży w północno-zachodniej części wyspy Borneo w Azji Południowo-Wschodniej nad Morzem Południowochińskim i podzielone jest na dwa osobne terytoria graniczące od strony lądu z malajskim stanem Sarawak[5]. Z powierzchnią 5765 km²[2] Brunei jest jednym z najmniejszych państw na świecie[5]. Jego granica z Malezją wynosi 266 km a łączna długość linii brzegowej to 161 km[2].
Brunei leży na terenie nizinnym (średnia wysokość n.p.m. to 478 m) o charakterze płaskiej równiny przechodzącej w teren górski na wschodzie[2]. Najwyższe wzniesienie Brunei to Pagonprick (1850 m n.p.m.)[2]. Na wschodnim wybrzeżu rozciągają się bagna, reszta wybrzeża jest piaszczysta. W Brunei występuje wiele krótkich rzek.
Klimat kraju jest równikowy, wilgotny[2], charakteryzujący się stałą wysoką temperaturą ok. 23–32 °C, dużą wilgotnością powietrza i obfitymi opadami – od ok. 2500 mm rocznie na wybrzeżu do 7500 mm w głębi lądu W Brunei nie występuje pora sucha[6].
75% powierzchni Brunei zajmują lasy równikowe[5]. Na wybrzeżu występują zarośla mangrowe. W kraju występuje wiele gatunków małp i ptaków.
Najdłuższe rzeki
edytujNajwiększe jezioro
edytujHistoria
edytujPrehistoria
edytujPierwsze ślady osadnictwa na Borneo, pochodzące sprzed 38 tys. lat p.n.e., odkryto w pobliżu miejscowości Niah na terenie Sarawaku, a pojawienie się kultur prehistorycznych na Archipelagu Malajskim datuje się na 8000 lat p.n.e.[7] Rozkwit kultury brązu i żelaza w tym regionie przypada na 300 p.n.e., a 200 lat p.n.e. zapoczątkowano wymianę handlową z terenami Indii i Chin[7].
Rozwój królestw w Archipelagu Malajskim
edytujPierwsze państwa–królestwa Archipelagu Malajskiego rozwinęły się na terenach przesmyku Kra pomiędzy Zatoką Tajlandzką a Morzem Andamańskim pomiędzy 100 p.n.e. a 200 n.e.[7] W okresie VI–IX w. funkcjonowało wiele ośrodków handlowych znajdujących się pod wpływem hinduizmu i buddyzmu[7]. W VII–X w. powstało buddyjskie państwo Śriwidźaja[7].
Powstanie Brunei
edytujOd XIII w. istniało na terytorium dzisiejszego Brunei małe państwo malajskie, którego władcy w XV w. przyjęli islam. W 1363 roku Alak Betatar został pierwszym sułtanem Brunei i przyjął imię Muhammad Shah[7]. Pochodząca z 1365 roku Nagarakretagama autorstwa Mpu Prapancy wspomina Brunei – wówczas Buruneng – jako państwo wasalskie imperium Majapahitu[8]. Źródła chińskie z 1370 roku wspominają o trybucie przysłanym Chinom przez Muhammada Shaha[7]. W 1402 roku drugim sułtanem Brunei został Abdul Madżid Hassan[7]. W 1405 roku Brunei odwiedził podczas swojej podróży po regionie chiński admirał Zheng He (1371–1433)[7]. W 1408 roku tron objął sułtan Ahmad, po którym władzę sprawowali kolejno Szarif Ali (panujący w latach 1426–1432) i Sulajman (panujący w latach 1432–1485)[7]. Okres panowania 5. sułtana Bolkiaha w latach 1485–1524 określany jest mianem „złotego wieku” Brunei[7].
XVI–XX wiek
edytujW 1521 roku w Brunei, podczas wyprawy Ferdynanda Magellana (1480–1521), kronikarz wyprawy Antonio Pigafetta (1491–1534) odwiedził dwór sułtana Bolkiaha[7]. W 1524 roku sułtanem został Abdul Kahar (panujący w latach 1524–1530) a portugalski kapitan Malakki Afonso de Albuquerque (1453–1515) przysłał do Brunei misję, po czym w 1526 roku Portugalczycy podpisali z Brunei traktat handlowy[7].
14 kwietnia 1578 roku Brunei zaatakowali Hiszpanie dowodzeni przez gubernatora Filipin Francisco de Sande (1540–1602), którym udało się zająć stolicę sułtanatu[7]. Musieli jednak się wycofać po wybuchu epidemii[7]. W 1580 roku podjęli kolejna próbę zajęcia stolicy pod dowództwem kapitana Juana Acre de Sadornila, która również się nie powiodła[7].
W 1661 roku w stolicy wybuchła wojna domowa – Abdul Mubin, sprawujący funkcję bendahary, zabił sułtana Muhammada Alego i zajął tron jako 14. sułtan Abdul Hakkul Mubin[7].
W 1774 roku do Brunei przybył agent Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, by wynegocjować umowę handlu pieprzem[7]. Wpływy brytyjskie zaczęły się umacniać – powstawały faktorie Kompanii Wschodnioindyjskiej, a w końcu w 1888 roku sułtanat Brunei stał się protektoratem brytyjskim[9].
W 1807 roku, po śmierci 21. sułtana Muhammada Tadżuddina doszło do kolejnego konfliktu zbrojnego o tron, z którego zwycięsko wyszedł teść zmarłego władcy Muhammad Kanzul Alam[7]. Po odkryciu złóż antymonitu w Sarawaku, Brunei zajęło Sarawak, by czerpać korzyści z handlu tym surowcem z Singapurem[7]. Gubernatorem Sarawaku z ramienia Brunei został Indera Mahkota, który prowadził rządy represji[7]. W 1835 roku wybuchło powstanie w Sarawaku przeciwko okupantowi, którego stłumienie powierzono bendaharze Brunei Mudzie Hassimowi[7]. W 1839 roku Hassim spotkał Brytyjczyka Jamesa Brooke’a (1803–1868), którego poprosił w 1840 roku o wsparcie w walce z rebeliantami, proponując mu w zamian objęcie urzędu gubernatora Sarawaku oraz poparcie dla powrotu Hassima do stolicy[7]. Po stłumieniu rebelii, Brook został mianowany przez Hassima gubernatorem Sarawaku w 1841 roku, a sułtan wydał stosowną nominację w roku 1842[7].
W latach 1942–1945 kraj był okupowany przez Japończyków. W 1959 roku Wielka Brytania przyznała Brunei częściową autonomię, a w 1971 roku całkowitą autonomię wewnętrzną.
Powstanie w Brunei
edytujW przeprowadzonych w Brunei w sierpniu 1962 roku wyborach do Rady Legislacyjnej zdecydowane zwycięstwo odniosła lewicowa Partia Ludowa (PRB) pod wodzą Azahariego (1928–2002), który sprzeciwiał się wstąpieniu Brunei do Federacji Malezyjskiej i postulował utworzenie niezależnego państwa skupiającego trzy brytyjskie kolonie znajdujące się w północnej części Borneo, tj. Brunei, Sarawak i Sabah[10]. W grudniu 1962 roku Azahari stanął na czele Narodowej Armii Północnego Borneo (która miała prawdopodobnie wsparcie materialne Indonezji) i przeprowadził pucz w celu obalenia sułtana – zwolennika przystąpienia do Federacji. Sułtan wezwał na pomoc Brytyjczyków stacjonujących w Singapurze i powstanie zostało szybko stłumione, a PRB rozwiązana. Sułtan wyciągnął jednak wnioski z wydarzeń i wycofał zgodę na wstąpienie Brunei do Federacji. Sam Azahari po nieudanym zamachu stanu znalazł azyl w Indonezji. Brunei uzyskało niepodległość 1 stycznia 1984 roku.
28 października 1985 roku w Brunei założono pierwszy uniwersytet – Universiti Brunei Darussalam[11].
Demografia
edytuj| (2005) | |
|---|---|
| Liczba ludności | 372 361 |
| Ludność według wieku (%) | |
| 0 – 14 lat | 28,6 |
| 15 – 64 lat | 68,4 |
| ponad 64 lata | 3 |
| Wiek (mediana) | |
| W całej populacji | 27,04 lat |
| Mężczyzn | 27,63 lat |
| Kobiet | 26,4 lat |
| Przyrost naturalny | 1,9% |
| Współczynnik urodzeń | 19,01 urodzeń/1000 mieszkańców |
| Współczynnik zgonów | 3,42 zgonów/1000 mieszkańców |
| Współczynnik migracji | 3,45 migrantów/1000 mieszkańców |
| Ludność według płci | |
| przy narodzeniu | 1,06 mężczyzn/kobiet |
| poniżej 15 lat | 1,04 mężczyzn/kobiet |
| 15 – 64 lat | 1,13 mężczyzn/kobiet |
| powyżej 64 lat | 0,9 mężczyzn/kobiet |
| Umieralność noworodków | |
| W całej populacji | 12,61 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci męskiej | 15,93 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci żeńskiej | 9,1 śmiertelnych/1000 żywych |
| Oczekiwana długość życia | |
| W całej populacji | 74,8 lat |
| Mężczyzn | 72,36 lat |
| Kobiet | 77,36 lat |
| Rozrodczość | 2,3 urodzeń/kobietę |
Grupy etniczne
edytuj65,7% Malajowie, 10,3% Chińczycy, 3,4% ludność rdzenna, 10,6% inni (szacowane w 2011 r.)[2].
Religie
edytujStruktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center[12][13]:
- islam – 75,1%
- buddyzm – 8,6%
- tradycyjne religie plemienne – 6,2%
- katolicyzm – 5,0%
- protestantyzm – 4,4%
- brak religii – 0,4%
- hinduizm – 0,3%
Ustrój polityczny
edytujBrunei to monarchia absolutna – sułtanat[2]. Obowiązuje konstytucja z 29 września 1959 (znowelizowana w 1984, 2004 i 2011), przy czym niektóre jej zapisy pozostają zawieszone od 1962 roku a inne od 1984 roku (stan na 2016)[2]. Najważniejszą osobą w państwie jest sułtan, który jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu[2]. Od 6 października 1967 roku 29. sułtanem Brunei jest Hassanal Bolkiah[14]. Doradzają mu: Rada Religijna, Tajna Rada ds. Konstytucji, Rada Sukcesji oraz 36-osobowa Rada Legislacyjna (mal. Majlis Mesyuarat Negara Brunei), która obraduje raz w roku przez dwa tygodnie[2]. Jedną z trzech legalnych partii jest Zjednoczona Partia Narodowa Brunei (BNUP).
Brunei należy do organizacji: ASEAN, EAS, ONZ, WTO, MFW i Banku Światowego[15], a także do APEC, NAM, OIC i WHO.
Podział administracyjny
edytujBrunei jest podzielone na 4 dystrykty (daerah): Belait, Brunei-Muara, Temburong i Tutong[5]. Stolicą kraju jest Bandar Seri Begawan położone w dystrykcie Brunei-Muara[6]. Główne ośrodki administracyjne dystryktów to: Kuala Belait (Belait), Pekan Tutong (Tutong) i Bangar (Temburong)[5]. Około 41 km na północny wschód od stolicy leży Muara, gdzie znajduje się port lotniczy, oraz Seria – centrum przemysłu gazowego[6].
Gospodarka
edytujPodstawą gospodarki jest eksploatacja oraz przetwórstwo ropy naftowej i gazu ziemnego[16].
Emisja gazów cieplarnianych
edytujŁączna emisja równoważnika dwutlenku węgla z Brunei wyniosła w 1990 roku 7,227 Mt, z czego 3,39 7 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 13,126 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 155 kg. Emisja dwutlenku węgla i metanu od tego czasu nieregularnie rosła, osiągając maksimum w 2008. W 2018 roku emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 6,926 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 15,957 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 225 kg. Przez cały czas główne źródła tej emisji to w podobnym stopniu spalanie w energetyce i pozostałych branżach przemysłu. Emisja z transportu jest na trzecim miejscu. W całkowitej emisji gazów cieplarnianych dwutlenek węgla i metan mają podobny poziom. Natomiast emisje gazów fluorowanych zauważalnie wzrosły w XXI w., przekraczając emisje podtlenku azotu[17].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-21]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Brunei. [w:] The CIA Factbook 2017 [on-line]. [dostęp 2017-07-05]. (ang.).
- ↑ Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych: Urzędowy Wykaz Polskich Nazw Geograficznych Świata. Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2013, s. 390. ISBN 978-83-254-1988-2. [dostęp 2017-07-05]. (pol.).
- ↑ ibp inc: Brunei Country Study Guide Volume 1 Strategic Information and Developments. Int’l Business Publications, 2015, s. 12. ISBN 978-1-4387-7401-5. [dostęp 2017-07-03].
- ↑ a b c d e Barbara A. West: Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. Infobase Publishing, 2010, s. 123. ISBN 978-1-4381-1913-7. [dostęp 2017-07-30]. (ang.).
- ↑ a b c ibp inc: Brunei Country Study Guide Volume 1 Strategic Information and Developments. Int’l Business Publications, 2015, s. 21. ISBN 978-1-4387-7401-5. [dostęp 2017-07-08].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Jatswan S. Sidhu: Historical Dictionary of Brunei Darussalam. Rowman & Littlefield, 2016, s. xxviii. ISBN 978-1-4422-6459-5. [dostęp 2017-07-08]. (ang.).
- ↑ Jatswan S. Sidhu: Historical Dictionary of Brunei Darussalam. Rowman & Littlefield, 2016, s. xxvii. ISBN 978-1-4422-6459-5. [dostęp 2017-07-08]. (ang.).
- ↑ Jatswan S. Sidhu: Historical Dictionary of Brunei Darussalam. Rowman & Littlefield, 2016, s. xxxi. ISBN 978-1-4422-6459-5. [dostęp 2017-07-08]. (ang.).
- ↑ Michael Leifer: Dictionary of the modern politics of South-East Asia. Taylor & Francis, 2001. ISBN 978-0-415-23875-5.
- ↑ Jatswan S. Sidhu: Historical Dictionary of Brunei Darussalam. Rowman & Littlefield, 2016, s. 315. ISBN 978-1-4422-6459-5. [dostęp 2017-07-02]. (ang.).
- ↑ Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-20].
- ↑ Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-20].
- ↑ Prime Minister. [w:] Prime Minister’s Office [on-line]. 2016. [dostęp 2017-07-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-02)]. (ang.).
- ↑ U.S. Relations With Brunei Share. [w:] US Department of State [on-line]. [dostęp 2017-07-06]. (ang.).
- ↑ Encyklopedia. Geografia, Wydawnictwo GREG, Kraków 2015, s. 73.
- ↑ Brunei, [w:] F. Monforti-Ferrario i inni, Fossil CO2 and GHG emissions of all world countries. 2019 report – Study [pdf], Luksemburg: Publications Office of the European Union, 2019, s. 65, DOI: 10.2760/687800, ISBN 978-92-76-11100-9 (ang.).