Armia koronna

Armia koronna – siły zbrojne Korony Królestwa Polskiego w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Sztab generalny wojsk koronnych

Sztab generalny stanowiła grupa ludzi piastujących wysokie stanowiska państwowe - wojskowe i cywilno-wojskowe, niektóre już zanikające^[a], inne coraz bardziej tracące na merytorycznym znaczeniu^[b], jeszcze inne posiadające już i zdobywające coraz większe znaczenie^[c]). W skład tej grupy wchodzili także niżej w hierarchii umieszczeni urzędnicy Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej, który w 1776 roku wraz z Kancelarią Wojskową króla przejął od hetmanów władzę nad wojskiem i stał się pierwowzorem ministerstwa spraw wojskowych, a 11 listopada 1788 roku został zastąpiony przez Komisję Wojskową. Z czasem do tej struktury zaliczono także placmajorów^[1].

Sejm w roku 1776 określił listę stanowisk sztabu generalnego koronnego. Byli to^[1]:

hetman wielki koronny
hetman polny koronny
pisarz polny koronny
generał artylerii koronnej
dwóch generałów inspektorów
strażnik polny koronny
oboźny polny koronny
dwóch generałów lejtnantów
dwóch generałów majorów
czterech adiutantów hetmańskich
dwóch buńczucznych hetmańskich
komendant Kamieńca Podolskiego
oficjaliści Departamentu Wojskowego:
- pisarz
- regent
- pułkownik od kart geograficznych
- audytor
- adiutant
- instygator

Obsada sztabu generalnego wojsk koronnych uległa zmianom. W 1780 wymienia tylko 2 adiutantów hetmańskich i adiutanta generała artylerii. W etacie z 1785 pojawiły się funkcje placmajora i archiwisty^[1]

W związku z próbą wprowadzenia etatu 100-tysięcznej, a potem 65-tysięcznej armii sztab generalny w 1789 został rozbudowany. Przewidywał następujące stanowiska i funkcje^[2].

hetman wielki koronny^[d]
hetman polny koronny^[e]
pisarz polny koronny z rangą generała lejtnanta^[f]
strażnik wielki koronny
oboźny wielki koronny
generał artylerii koronnej
dwóch generałów inspektorów (kawalerii i piechoty)^[g]
strażnik polny koronny^[h]
oboźny polny koronny^[i]
czterech generałów lejtnantów komenderujących dywizjami
ośmiu generałów majorów komenderujących w dywizjach
generał przy boku króla^[j]
komendant Fortecy Kamienieckiej z rangą generała majora^[k]
adiutant króla z rangą starszego pułkownika^[l]
czterech adiutantów króla z rangą pułkownika^[m]
dwóch buńczucznych króla
czterech adiutantów hetmańskich z rangą podpułkownika^[n]
dwóch buńczucznych hetmańskich^[o]
doktor wojskowy
generalny sztabs-chirurg
oficjaliści Komisji Wojskowej:
- pisarz wojskowy z rangą rotmistrza Kawalerii Narodowej
- regent wojskowy z rangą porucznika Kawalerii Narodowej
- pułkownik od kart geograficznych
- generał audytor
- regent likwidacji i kasy z rangą pułkownika
- placmajor w Warszawie
- placmajor w Kamieńcu Podolskim
- generał adiutant Komisji Wojskowej z rangą podpułkownika i dalszym awansem w wojsku
- sekretarz z rangą majora
- archiwista
- instygator

Dywizje koronne

1 Dywizja Koronna – gen. ks. Józef Poniatowski
2 Dywizja Koronna – gen. Arnold Anastazy Byszewski
3 Dywizja Koronna – gen. Tadeusz Kościuszko
4 Dywizja Koronna – gen. lejtn. Stefan Lubowidzki
Kijowsko-Bracławska Dywizja Koronna – gen. lejtn. Stefan Lubowidzki
Małopolska Dywizja Koronna – gen. lejtn. Piotr Ożarowski, gen. mjr Józef Wodzicki
Dywizja Nadnarwiańska – gen. Jerzy Grabowski
Wielkopolska Dywizja Koronna – gen. lejtn. Arnold Anastazy Byszewski
Dywizja Wołyńsko-Podolska – gen. lejtn. Michał Lubomirski

Piechota koronna w XVIII w.

W 1776 r. oprócz siedmiu dawnych regimentów (gwardii pieszej, regimentów królowej, królewicza, buławy wielkiej, buławy polnej, artylerii, łanowego) istniały już: regiment Ordynacji Ostrogskiej i regiment Ordynacji Rydzyńskiej. Formowały się: regiment Marcina Lubomirskiego i regiment Kaliksta Ponińskiego^[3]. W 1777 r. spieszono trzy regimenty dragonii. W 1785 r. sformowano regiment im. Potockich. W ten sposób liczba regimentów osiągnęła piętnaście. Nowe regimenty otrzymały po 1786 r. kolejną numerację. Ich organizacja nie została ujednolicona. Gwardia piesza składała się z 2 batalionów po 12 kompanii. Pozostałe regimenty posiadały jeden batalion. Pięć „starych” regimentów liczyło po 8 kompanii. Regiment VI łanowy, cztery regimenty nowo utworzone i trzy spieszone dragońskie składały się z sześciu, a regiment XIV im. Potockich – z czterech kompanii. Kompanie liczyły po 56-57 ludzi. W czterech regimentach stan kompanii wahał się od 70 do 97 ludzi.

W latach 1786–1788 etat piechoty koronnej, złożonej z piętnastu regimentów, dwóch chorągwi węgierskich obu buław i garnizonu częstochowskiego, wynosił 7844 ludzi. Mimo dużych trudności werbunkowych stan faktyczny regimentów niewiele różnił się od etatowego.

Regimenty

1 Regiment Pieszy Koronny
2 Regiment Pieszy Koronny
3 Regiment Pieszy Czapskiego
4 Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej
5 Regiment Fizylierów
6 Regiment Pieszy Łanowy
7 Regiment Pieszy Potockiego
8 Regiment Pieszy Buławy Polnej Koronnej
9 Regiment Pieszy Raczyńskiego
10 Regiment Pieszy Ordynacji Rydzyńskiej
11 Regiment Pieszy Grenadierów
12 Regiment Pieszy Koronny
13 Regiment Pieszy Ordynacji Ostrogskiej
14 Regiment Pieszy im. Potockich
15 Regiment Pieszy Koronny
16 Regiment Pieszy Były Skarbowy
17 Regiment Pieszy Koronny
18 Regiment Pieszy Koronny
19 Regiment Strzelców Koronnych
20 Regiment Pieszy Koronny
21 Regiment Pieszy Koronny
Regiment Gwardii Pieszej Koronnej
Regiment Pieszy pod im. Konfederacji Wolnych
1 Regiment Grenadierów Krakowskich
2 Regiment Grenadierów Krakowskich
Regiment Grenadierów Lubelskich
Regiment Grenadierów Sandomierskich
Korpus Strzelców
Batalion skarbowy
Garnizon Częstochowa
Garnizon Poznań
Chorągiew węgierska Buławy Wielkiej Koronnej (1717-1789, wznowiona 1793)
Chorągiew węgierska Buławy Polnej Koronnej (1717-1789, wznowiona 1793)
Chorągiew węgierska Marszałka Wielkiego Koronnego (1717-1794)
Milicja Warszawy
Milicje ‘ukraińskie’ (według Wolańskiego)

Jazda koronna w XVIII w.

W 1778 r. jazda koronna liczyła ok. 4700 ludzi. Ostateczną organizację jazdy koronnej ustalił etat z 1784 r. Przewidywał on cztery brygady Kawalerii Narodowej po 876 ludzi, dwa pułki przedniej straży po 391 ludzi, trzy regimenty dragonii po 257 ludzi, regiment gwardii konnej koronnej – 465 ludzi, razem 5522 ludzi. Brygada miała składać się z sześciu szwadronów po 144 ludzi, szwadron z czterech chorągwi po 35 ludzi; pułk przedniej straży – z ośmiu chorągwi po 47 ludzi; regiment dragonii – z sześciu kompanii po 40 ludzi, gwardia konna – z ośmiu kompanii po ok. 50 ludzi. W chorągwi kawalerii było tylko 14 towarzyszy i 14 pocztowych, w chorągwi przedniej straży – 20 towarzyszy i 20 pocztowych, w kompanii dragońskiej 30 dragonów^[4].

W wyniku reform Sejmu Wielkiego doszło do zmian w strukturze kawalerii i zwiększyły się stany osobowe jazdy koronnej. Najwyższy stan liczbowy osiągnęła jazda przed wybuchem wojny z Rosją w 1792 roku. Według etatu, z pułkiem nadwornym królewskim, liczyła 20924 żołnierzy, a faktycznie 19992^[5]. Do tego należy dodaż około 1200 żołnierzy zmobilizowanych do dwóch pułków kozackich^[5]. Wiosną 1793 roku wcielono do armii rosyjskiej cztery brygady KN, dwa pułki przedniej straży i częściowo trzeci. Stany etatowy jazdy koronnej we wrześniu 1793 roku to 12594 żołnierzy, a faktyczny 9617^[6]. Przed rozpoczęciem insurekcji stan faktyczny jazdy wynosił ogółem 8512 żołnierzy^[7]

Jednostki jazdy

Istnieją dwa sposoby numeracji brygad koronnych 5-8 Kawalerii Narodowej. Według pierwszego (przyjętego m.in. przez B. Gembarzewskiego) istniały 4 brygady „ukraińskie”: 5 Brygada Kawalerii Narodowej to inaczej 3 Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej, 6 Brygada KN – 2 Ukraińska Brygada KN, 7 Brygada KN – 1 Ukraińska Brygada KN a 8 Brygada KN – 4 Ukraińska Brygada KN. Według drugiego sposobu numeracji istniały tylko 2 brygady „ukraińskie”, a pozostałe 2 były „wołyńskie”: 5 Brygada KN – 1 Ukraińska Brygada KN, 6 Brygada KN – 2 Wołyńska Brygada KN, 7 Brygada KN – 1 Wołyńska Brygada KN a 8 Brygada KN – 2 Ukraińska Brygada KN.

Gwardia Konna Koronna
1 Brygada Kawalerii Narodowej (1 Wielkopolska) Damazego Mioduskiego
2 Brygada Kawalerii Narodowej (2 Wielkopolska) Pawła Biernackiego
3 Brygada Kawalerii Narodowej (1 Małopolska) Piotra Hadziewicza
4 Brygada Kawalerii Narodowej (2 Małopolska) Jana Eryka Potockiego
5 Brygada Kawalerii Narodowej (3 Ukraińska) Rafała Dzierżka
6 Brygada Kawalerii Narodowej (2 Ukraińska) Rocha Jerlicza
7 Brygada Kawalerii Narodowej (1 Ukraińska) Stefana Lubowidzkiego
8 Brygada Kawalerii Narodowej (4 Ukraińska) Stanisława Mokronowskiego
1 Pułk Przedniej Straży im. Królowej
2 Pułk Przedniej Straży Buławy Wielkiej Koronnej
3 Pułk Przedniej Straży Buławy Polnej Koronnej
4 Pułk Koronny Przedniej Straży Xcia Wirtemberga
5 Pułk Koronny Przedniej Straży Xcia Lubomirskiego
1 Pułk Wiernych Kozaków Jana Potockiego
2 Pułk Wiernych Kozaków Poniatowskiego/ Chomentowskiego
Pułk Ułanów Nadwornych pułkownika Stanisława Keninga (1783)/ pułkownika Franciszek Wojciechowski (1794)
Ochotnicy ukraińscy (według Wolańskiego)

Wojska techniczne w XVIII w.

Finansowanie

Armia koronna utrzymywana była na mocy uchwał skarbowo-wojskowych Sejmu Niemego z 1717 roku ustalających budżet w wysokości 5 mln 425 tys. zł. Od września 1727 roku budżet wojskowy dodatkowo zasilił podatek na piechotą łanową (wpływy w wys. ok. 117 tys. zł rocznie). Artyleria koronna była utrzymywana z ustanowionej jeszcze w 1637 roku drugiej kwarty, tzw. „nowej” (wpływy w latach 1717–1735 w wysokości od ok. 112 tys. do 125 tys. zł). Dodatkowo Rada senatu przeznaczała po kilkaset tysięcy złotych na fortyfikacje Kamieńca Podolskiego i artylerię. Kwoty te pozwalały na utrzymanie w Koronie ok. 19 tys. stawek żołdowych, jednak w rzeczywistości w armii koronnej służyło przeciętnie 13 tys. żołnierzy, w armii Wielkiego Księstwa nieco ponad 4 tys. żołnierzy, gdyż gaże dowódców pochłaniały od kilku do kilkdziesięciu stawek, w zależności od rangi. W połowie XVIII wieku w Rzeczypospolitej służyło także ok. 30 tys. żołnierzy magnackich^[8]

Zobacz też

Uwagi

↑ buńczuczny, oboźny, strażnik → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 1
↑ hetmani wielki i polny → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 1
↑ generałowie lejtnanci, majorowie i rodzajów wojsk → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 1
↑ Urząd hetmański już wówczas był anachronizmem. Przetrwał do końca I RP. W 1776 roku znacznie ograniczono władzę hetmanów nad wojskiem poprzez powołanie Departamentu Wojskowego, Kancelarii Wojskowej Króla i przez odebranie hetmanom mocy patentowania oficerów. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4
↑ Urząd hetmana polnego zniesiono zimą 1792, lecz niedługo potem przywróciła je konfederacja targowicka → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4
↑ Pisarz polny koronny miał pełnić głównie funkcje inspekcyjne. Lustrował wojska w każdym czasie, bez wymogu osobnego rozkazu ze strony Komisji Wojskowej Obojga Narodów. Wyniki lustracji przedstawiał królowi i Komisji Wojskowej. Mógł zasiadać w sądach wojskowych i z głosem doradczym uczestniczyć w posiedzeniach Komisji Wojskowej → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4
↑ Urzędy generałów inspektorów pozostawiono do czasu zajmowania ich przez obecnych posiadaczy, a po ich śmierci, awansie lub rezygnacji urzędy miały przestać istnieć. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4
↑ Funkcja strażnika polnego koronnego w owym czasie była jedynie funkcją tytularną → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4
↑ Funkcja oboźnego polnego koronnego w owym czasie była jedynie funkcją tytularną → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4
↑ Generał amplojowany przy boku króla wybierał od 1789 roku monarcha spośród generałów wojska Obojga Narodów z zachowaniem starszeństwa i awansu. Generał amplojowany przy boku króla był kierownikiem królewskiej Kancelarii Wojskowej → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 6
↑ Funkcja komendanta fortecy Kamieńca Podolskiego nie była dożywotnią. cechował ją zakaz sprzedaży. Mógł ją sprawować szlachcic, będący posesjonatem w jakimkolwiek województwie Rzeczypospolitej. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 6
↑ Pojęcie „generał adiutant” oznaczało funkcję. Posiadacz tego tytułu swoją funkcję z przypisaną do tej funkcji stopniem wojskowym pułkownika lub podpułkownika. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 6
↑ Czterej adiutanci króla wybierani byli spośród aktualnych oficerów sztabowych z zachowaniem starszeństwa i awansu w wojsku - ci spośród nich, którzy by awansowali do stopnia pułkownika, mieli wrócić do służby liniowej w swych jednostkach. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 7
↑ Adiutanci hetmańscyzgodnie z nowym prawem mogli zająć miejsce podpułkownika w pułku czy regimencie. Na ich miejsce mogli być przez hetmanów fortragowani do królewskiego patentu majorowie służby czynnej z zachowaniem starszeństwa i z zakazem sprzedaży adiutanctwa. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 7
↑ Buńczuczni królewscy i hetmańscy sprawowali swój urząd dożywotnio. Po ich śmierci urząd miał przestać istnieć. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 6

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 1.
↑ Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 2.
↑ Andrzej Grabski i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej s. 209.
↑ Andrzej Grabski i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej s. 210.
↑ ^a ^b Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 46.
↑ Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 46-47.
↑ Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 47.
↑ Tomasz Ciesielski, Potencjał militarny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w okresie polskiej wojny sukcesyjnej 1733–1735. Wybrane aspekty.

Bibliografia

Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Konstanty Górski: Historya Artylerii Polskiej. Warszawa: 1902.
Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: 1893.
Konstanty Górski: Historya jazdy polskiej. Kraków: 1894.
Antoni Juszczyński, Marian Krwawicz, Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej. Polska sztuka wojenna w latach 1764-1793, Zeszyt dziewiąty, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1957.
Andrzej Grabski i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Warszawa 1966.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Sztaby i kawaleria. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 2002. ISBN 83-71-88-500-8.

[1] uńczuczny, oboźny, strażnik → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 1

[2] tmani wielki i polny → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 1

[3] rałowie lejtnanci, majorowie i rodzajów wojsk → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 1

[6] Urząd hetmański już wówczas był anachronizmem. Przetrwał do końca I RP. W 1776 roku znacznie ograniczono władzę hetmanów nad wojskiem poprzez powołanie Departamentu Wojskowego, Kancelarii Wojskowej Króla i przez odebranie hetmanom mocy patentowania oficerów. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4

[7] Urząd hetmana polnego zniesiono zimą 1792, lecz niedługo potem przywróciła je konfederacja targowicka → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4

[8] Pisarz polny koronny miał pełnić głównie funkcje inspekcyjne. Lustrował wojska w każdym czasie, bez wymogu osobnego rozkazu ze strony Komisji Wojskowej Obojga Narodów. Wyniki lustracji przedstawiał królowi i Komisji Wojskowej. Mógł zasiadać w sądach wojskowych i z głosem doradczym uczestniczyć w posiedzeniach Komisji Wojskowej → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4

[9] Urzędy generałów inspektorów pozostawiono do czasu zajmowania ich przez obecnych posiadaczy, a po ich śmierci, awansie lub rezygnacji urzędy miały przestać istnieć. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4

[10] Funkcja strażnika polnego koronnego w owym czasie była jedynie funkcją tytularną → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4

[11] Funkcja oboźnego polnego koronnego w owym czasie była jedynie funkcją tytularną → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4

[12] Generał amplojowany przy boku króla wybierał od 1789 roku monarcha spośród generałów wojska Obojga Narodów z zachowaniem starszeństwa i awansu. Generał amplojowany przy boku króla był kierownikiem królewskiej Kancelarii Wojskowej → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 6

[13] Funkcja komendanta fortecy Kamieńca Podolskiego nie była dożywotnią. cechował ją zakaz sprzedaży. Mógł ją sprawować szlachcic, będący posesjonatem w jakimkolwiek województwie Rzeczypospolitej. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 6

[14] Pojęcie „generał adiutant” oznaczało funkcję. Posiadacz tego tytułu swoją funkcję z przypisaną do tej funkcji stopniem wojskowym pułkownika lub podpułkownika. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 6

[15] Czterej adiutanci króla wybierani byli spośród aktualnych oficerów sztabowych z zachowaniem starszeństwa i awansu w wojsku - ci spośród nich, którzy by awansowali do stopnia pułkownika, mieli wrócić do służby liniowej w swych jednostkach. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 7

[16] Adiutanci hetmańscyzgodnie z nowym prawem mogli zająć miejsce podpułkownika w pułku czy regimencie. Na ich miejsce mogli być przez hetmanów fortragowani do królewskiego patentu majorowie służby czynnej z zachowaniem starszeństwa i z zakazem sprzedaży adiutanctwa. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 7

[17] Buńczuczni królewscy i hetmańscy sprawowali swój urząd dożywotnio. Po ich śmierci urząd miał przestać istnieć. → Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 6

[CITEREFMachyniaSrzednicki20021-4] Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 1.

[CITEREFMachyniaSrzednicki20022-5] Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 2.

[18] Andrzej Grabski i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej s. 209.

[19] Andrzej Grabski i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej s. 210.

[CITEREFMachyniaSrzednicki200246-20] Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 46.

[CITEREFMachyniaSrzednicki200246-47-21] Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 46-47.

[CITEREFMachyniaSrzednicki200247-22] Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 47.

[23] Tomasz Ciesielski, Potencjał militarny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w okresie polskiej wojny sukcesyjnej 1733–1735. Wybrane aspekty.

[a]

[b]

[c]

[1]

[2]

[d]

[e]

[f]

[g]

[h]

[i]

[j]

[k]

[l]

[m]

[n]

[o]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]