Hetmanat

Hetmanat, Hetmańszczyzna
Гетьманщина
	1649–1764
Herb	Flaga
Ustrój polityczny	demokracja wojenna
Stolica	Czehryń, Baturyn, Głuchów
Data powstania	1649
Data likwidacji	1764
Władca	Kiriłł Razumowski
Populacja (1762); • liczba ludności	; 1 027 928
Religia dominująca	prawosławie
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Hetmanat^[1], Hetmańszczyzna (ukr. Гетьманщина), (1649–1764), zwane także Wojskiem Zaporoskim – w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów system autonomicznych rządów terytorialnych na Ukrainie Naddnieprzańskiej, oparty na systemie demokracji wojennej Kozaków Zaporoskich, powstały w wyniku zawartej w roku 1649 ugody zborowskiej wojska zaporoskiego z królem Polski Janem II Kazimierzem Wazą i Rzecząpospolitą, potwierdzony w roku 1654 w ugodzie perejasławskiej pomiędzy wojskiem zaporoskim a carem rosyjskim Aleksym I i ponownie (w rozszerzonej formie) w unii hadziackiej (króla i Rzeczypospolitej z Kozaczyzną zaporoską, 1658).

Po przejęciu Ukrainy Lewobrzeżnej przez Rosję w konsekwencji traktatu Grzymułtowskiego (1686) system autonomii hetmańskiej został utrzymany na Ukrainie Lewobrzeżnej (podległej carowi) i od czasów hetmana Iwana Mazepy systematycznie ograniczany, aż do całkowitej likwidacji w 1764^[a]. Po roku 1764 zostały w ramach Imperium Rosyjskiego utrzymane jednak specyficzne przywileje Ukrainy Lewobrzeżnej (dotyczące statusu języka ruskiego i pozycji szlachty kozackiej).

Ustrój Hetmanatu

Władze centralne

Ustrój państwa kozackiego był właściwie niezmienny od utworzenia przez Bohdana Chmielnickiego. Na czele Hetmanatu stał hetman (pochodzący z wyboru), wokół niego skupiał się organ doradczy – Rada Starszyzny Generalnej, w skład której wchodziła starszyzna kozacka: pisarz generalny, sędzia generalny, oboźny generalny, esauł generalny, buńczuczny generalny, chorąży generalny. Władzę wykonawczą sprawowała Generalna Kancelaria Wojskowa, a instancją apelacyjną dla sędziów pułkowych i sotennych był Generalny Sąd Wojskowy. Siedziba hetmana znajdowała się początkowo w Czehryniu, potem w Baturynie, a od 1709 (po zburzeniu Baturyna i wymordowaniu całej jego ludności przez Aleksandra Mienszykowa i wojsko rosyjskie) w Głuchowie.

Władze lokalne

Władzę lokalną sprawowali pułkownicy i setnicy. Cała kozacka ludność Hetmanatu podzielona była na 10 okręgów, nazywanych pułkami. Stanowiły one jednocześnie jednostkę administracyjno-terytorialną i wojskową. Były to pułki: hadziacki, kijowski (z siedzibą w Kozielcu na lewym brzegu Dniepru), łubieński, mirhorodzki, niżyński, perejasławski, połtawski, pryłucki, starodubski i czernihowski.

W wyprawach wojennych uczestniczyli Kozacy, a lud wiejski stanowili chłopi.

Osobny artykuł: Starszyzna kozacka Hetmanatu.

Mieszkańcy miast rządzili się prawem magdeburskim (tzw. Sakson) przyniesionym z Polski^[2], natomiast prawo cywilne, karne i procesowe Hetmanatu regulował Statut Litewski^[3].

Do bitwy pod Połtawą (1709) społeczeństwo Hetmanatu nie było obciążone podatkami na rzecz Carstwa Rosyjskiego, po klęsce Iwana Mazepy na terytorium Hetmanatu wprowadzono 8-11 pułków wojska carskiego, obciążając kosztami jego utrzymania ludność^[4]. Do 1728 roku Rosjanie nie mieli prawa nabywania ziemi na terytorium Hetmanatu (nie dotyczyło to carskich nadań ziemskich)^[5].

Historia

Osobny artykuł: Historia Hetmanatu.

Hetmanat powstał po ucieczce Chmielnickiego wczesną wiosną 1648 na Sicz Zaporoską, gdzie – szermując hasłami wyzwolenia spod władzy magnatów sprzeciwiających się woli królewskiej – przejął władzę z rąk atamana koszowego i stanął na czele powstania jako hetman kozacki.

Zobacz też

Uwagi

↑ Na Ukrainie Prawobrzeżnej został faktycznie zlikwidowany w trakcie najazdu tureckiego na Rzeczpospolitą i wojen turecko-polskich z lat 1672–1676 i 1683–1699.

Przypisy

↑ Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9, rozdział Podział administracyjny i społeczeństwo hetmanatu s. 496-499 i passim.
↑ Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9, s. 403,499.
↑ Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9 s.403.
↑ Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9 s. 498.
↑ Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9 s. 503.

Bibliografia

Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do końca XVIII wieku, Lublin 2000, ISBN 83-85854-54-1, Wyd. II rozszerzone: Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9

[2] Na Ukrainie Prawobrzeżnej został faktycznie zlikwidowany w trakcie najazdu tureckiego na Rzeczpospolitą i wojen turecko-polskich z lat 1672–1676 i 1683–1699.

[1] Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9, rozdział Podział administracyjny i społeczeństwo hetmanatu s. 496-499 i passim.

[3] Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9, s. 403,499.

[4] Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9 s.403.

[5] Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9 s. 498.

[6] Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9 s. 503.

[1]

[a]

[2]

[3]

[4]

[5]

Wojska kozackie	azowskie czarnomorskie amurskie nadbużańskie kaukaskie uralskie zaporoskie zadunajskie dońskie tereckie kubańskie orenburskie nadwołżańskie zabajkalskie siedmiorzeczne ussuryjskie astrachańskie syberyjskie
Inne grupy	Sicz Zaporoska Sicz Zadunajska Nagajbacy Niekrasowcy
Historia	hajdamacy koliszczyzna Kozacy rejestrowi bałtycka flotylla kozacka powstanie Kosińskiego powstanie Nalewajki powstanie Pawluka powstanie Chmielnickiego ugoda perejasławska unia hadziacka Hetmanat pismo Kozaków zaporoskich do sułtana Mehmeda IV powstanie Buławina powstanie Pugaczowa Republika Dońska 1 Armia Konna Czarnomorskie Powstańcze Wojsko Kozackie rozkozaczanie XV Kozacki Korpus Kawalerii SS 1 Kozacka Dywizja Kawalerii
Sławni Kozacy	Bohdan Chmielnicki Iwan Zołotarenko Iwan Wyhowski Petro Doroszenko Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny Semen Palej Iwan Mazepa Iwan Sirko Jemieljan Pugaczow Stieńka Razin Alona Arzamasskaja Andriej Szkuro Piotr Krasnow Jermak Timofiejewicz Matwiej Płatow Michaił Szołochow
Pojęcia	Ataman Ataman koszowy Bajdak Bandura Chutor Czaban Czajka Esauł Hetman (lista) Jołom Kontusz Kosz Kureń Osełedec Pałanka Papacha Piernacz Piszczel Płastun Podesauł Porohy Rejestr Samopał Semen Słoboda Spisa Stanica Starszyna Szaszka