Ашока

Ашока
अशोक
Маурийҙар империяһы хакимы
б.э.т. 273 йыл — б.э.т. 232 йыл
Алдан килеүсе:	Биндусара
Дауамсы:	дәүләттең тарҡалыуы
Дине:	джайнизм, буддизмға күсә
Тыуған:	б. э. т. 304({{padleft:-304|4|0}}) Патна (хәҙерге Һиндостан)
Үлгән:	б. э. т. 232({{padleft:-232|4|0}}) Патна (хәҙерге Һиндостан)
Нәҫел:	Маурийҙар
Атаһы:	Биндусара
Әсәһе:	Субхадранги
Супруг:	Тишьяракша[d], Каурваки[d], Махарани Деви[d], Рани Падмавати[d] һәм Асандхимитра[d]
Балалары:	Кунала[d] Махинда[d] Сангхамитта[d] Тивала[d] Чарумати[d]

Ашока (санскр. अशोक, Aśoka ^IAST, «бөркәнсектә тыуыусы») — б.э тиклемге 273 йылдан алып 232 йылға тиклем Маурийҙар империяһы хакимы. Бер-бер артлы ҡабатланған хәрби уңыштарынан һуң Ашока Көньяҡ Азияның хәҙерге Афғанстандан Бенгалияға һәм унан тағы ла көньяҡҡараҡ Майсурға тиклем ҙур ғына өлөшөн үҙенә буйһондора.

Ашока буддизмдың бөйөк ҡурсалаусыһы булараҡ танылыу яулаған. Заман тикшеренеүселәре фекеренсә, буддизмдың донъя диненә әүерелеүенә ул ҙур көс һала.

Мәғлүмәт сығанаҡтары

Ашока хаҡындағы библиографик мәғлүмәттәр ул үлгәндән һуң йөҙәр йылдар үткәс төҙөлгән будда әҙәбиәтенән алынған. Шуға ла уларҙың ысынбарлығын бер кем дә дәлилләй алмай. Был авторҙар «хаҡ дингә» килгәнгә тиклем Ашоканы ныҡ ҡанһыҙ булған тип һүрәтләргә тырыша. Йәғни, Ашока Будданың юлын ҡабатлай — ул гонаһлы тормоштан үҙ-аллы аң аныҡлығына килеп, рухи юғарылыҡҡа күтәрелә.

Уның ҡарары менән дәүләттең төрлө төбәктәрендә эшләнгән 33 яҙыу (уларҙы Ашока эдиктары тип атап йөрөтәләр) Ашока тураһында күберәк мәғлүмәт бирә. Тик уларҙа Ашока исеме бөтөнләй телгә алынмай. Бары тик XIX быуатта ғына ғалимдар эдиктарҙы нәшер итеүсе һәм буддистар яҙмалары буйынса билдәле бөйөк батша Ашоканың бер үк кеше булыуын асыҡлай.

Тыуған мәле, бала сағы

Ашока — Чандрагуптаның ейәне һәм Биндусараның улы. Ашоканың әсәһе Субхадранги — Чампаканагар атлы ярлы браминдың ҡыҙы була. Легенда буйынса, атаһы ҡыҙының улы бөйөк хаким буласаҡ, тигән юрауға ышанып, ҡыҙын һәрәмгә бирә. Һәрәмдә Ашоканың дәрәжәһе юғары булмай, сөнки уның батшаның билдәле ҡатындарынан тыуған ағалары, шулай уҡ бер туған ағаһы була. Бала сағында бик йылғыр, тиктормаҫ булғанлыҡтан, артыҡ берәү менән дә уртаҡ тел таба алмай. Күңеленә һунарсы шөғөлә ята һәм тиҙҙән ул оҫта һунарсы булып китә.

Ашока төҫкә сибәр булмай. Әммә бер генә принц та уны ҡыйыулыҡта, ҡаһарманлыҡта, мажаралар яратыуҙа, идара итеүҙәге оҫталыҡта уҙа алмаған. Ашоканы бар чиновниктар ҙа, ябай халыҡ та ошо сифаттары өсөн ихтирам иткән. Биндусара идаралыҡ итеү һәләтен күреп, йәш булыуына ҡарамаҫтан Ашоканы Авантиҙың идара башлығы итеп тәғәйенләй.

Власҡа килеүе

Авантиҙың баш ҡалаһы Уддажайнда Ашока үҙен яҡшы хаким итеп таныта. Ул Шакья Кумари исемле ҡыҙға өйләнә, уның атаһы бай сауҙагәр була. Ҡатыны уға Махендра менән Сангхамитра исемле балалар таба.

Таксила граждандары Магадха хакимлығына ҡаршы баш күтәрә. Биндусараның өлкән улы Сусима халыҡты тынысландыра алмай. Биндусара ихтилалды һүндереү өсөн Ашоканы ебәрә. Бының өсөн етерлек көсө булмаһа ла, ул ҡыйыу рәүештә ҡаланы ала. Таксила граждандары Ашокаға ҡаршы килмәй, киреһенсә, уның хөрмәтенә ҙур табын ойоштора.

Таксилалағы ихтилал Сусиманың ил менән идара итә алмауын күрһәтә. Кәңәшселәр советында Сусима батша була ҡалһа, империяла ғәҙеллек булмаясаҡ, шуның һөҙөмтәһендә тоҡанған ихтилалдар дәүләтте ҡаҡшатасаҡ, тигән фекергә киләләр. Шуға ла Ашокаға атаһының үлем түшәгендә ятыуын хәбәр итәләр һәм тиҙ арала уға ҡайтып етергә кәңәш бирәләр. Император Биндусара б.э тиклем 272 йылда үлә. Хөкүмәт башлығы Ранхагупт үтенесе буйынса Удджайндан Паталипутраға килгән Ашока атаһының үлеменән һуң Магадханың батшаһы итеп иғлан ителә.

Ваҡиғалар артабан нисек үҫешеүе аныҡ билдәле түгел, сөнки сығанаҡтар бер-береһенә ҡаршы килгән мәғлүмәт бирә. Сусима атаһының үлеме тураһында белеп ҡалғандан һуң, Ашоканың батша итеп тәғәйенләнеү мөмкинлеген дә аңлауы ихтимал. Ул ҡалаға һөжүм итергә маташҡанда үлтерелә.

Цейлон йылъяҙмалары белдереүенсә, улар араһындағы был үҙенсәлекле ярыш Ашока тәхетте көс менән баҫып алғандан һуң да дауам итә. Һөҙөмтәлә Ашоканы рәсми рәүештә тәхеткә ултыртыу ул тәхетте баҫып алғандан һуң дүрт йыл үткәс кенә була. Легендала һөйләнеүенсә, Ашока империя өҫтөнән власҡа эйә булыу өсөн үҙенең бар ағаларын үлтерә, икенсе яҡтан, был мәғлүмәттәрҙе раҫлаусы бер генә дәлил дә юҡ. Уның ҡарары буйынса ташҡа яҙылған яҙмаларҙа ул ағаларын йылы тойғолар менән телгә ала.

Б.э тиклем 268 йылдың джустамас айының бишенсе көнөндә Ашоканы тәхеткә ултыртыу тантанаһы үтә.

Калига

Чакравартинлы уҡ

Батшалыҡ итә башлауына һигеҙ йыл үткәс, Ашока Калинга (Орисса) дәүләтенә һуғыш иғлан итә.

Ашока үҙенең эдиктында билдәүенсә, был яу мәлендә 150 мең кеше әсиргә алынған, 100 меңдән ашыуы үлтерелгән. Һуғыш һәм сауҙа алып барыу йәһәтенән бик мөһим өлкә булараҡ, Калинганы ҡушыу империяны ныҡ көсәйтә.

Калинга Ашокаға хәленән килгәнсә ҡаршы тора. Был өлкә Нанды хакимлығына ҡарай, һуңынан ул үҙаллылыҡ яулай. Калинганы яулап алыуға бағышланған махсус эдиктта Ашока Маурий властарына баш эйергә теләмәгән ябай халыҡты ла, аҡһөйәктәрҙе лә ҡаты язаларға тура килеүен таный. Яуланған өлкәләге хәлде бер аҙ йомшартыу маҡсатынан хатта айырып сарала күрергә тура килә. Калингаға үҙ аллы йәшәргә мөмкинлек бирелә, тик император үҙе урындағы чиновниктарҙы даими күҙәтеп тора.

Үлтерелгән кәүҙәләрҙе, кешеләргә килтерелгән ҡайғы-ғазаптарҙы, емереклектәрҙе күргәс, Ашока ныҡ ҡайғыра. Был ваҡиға уның буддизмды ҡабул итеүенә һәм иманының нығыныуына килтерә.

Эске сәйәсәт

Эдикттарҙан күренеүенсә, Ашока башҡа хакимдар кеүек һунарға йөрөп күңел асыуға ҡарағанда буддизм өсөн изге урындарға ғибәҙәт ҡылыуҙы һәм дәүләт буйлап сәйәхәттә ҡылып, үҙенең ҡулы аҫтындағыларҙың хәлен яҙып алыуҙы өҫтөнәрәк ҡуя. Ашоканың эдикттары шуныһы менән айырыла, уларҙа монах башҡаса уйлағандарҙы үҙенең яғына ауҙарыу хаҡында түгел, ә уларҙың йәшәйешен яҡшыртыу, ярҙам итеү тураһында күберәк яҙа. Бер яҙмаһында Ашока һәр динде ихтирам итергә саҡыра.

Ашока көсләп эшләтеүҙе тыя. Айырыуса һаҡланырға тейешле йәнлектәр исемлеге төҙөлә, ҡомар тойғоһона бирелеп һунар итеү, бушҡа урмандарҙы үртәү тыйыла. Медицина ғына түгел, ветеринария өсөн сырье етештереү, уны ситтән һатып алыу юлға һалына, медицина учреждениелары селтәре төҙөлә. Ғибәҙәт ҡылыу, бүләктәр таратыу, ябай кешеләр менән аралашыуҙы бар нәмәнән өҫтөн күрә. Тотош империялар мөһим социаль объекттар — түләүһеҙ ҡунаҡханалар, һыу каналдары, һуғарғыстар һ.б. төҙөлә. Шулай уҡ юлдар системаһы яңыртыла.

Әммә үҙенең иң ҙур эше тип Ашока халыҡ араһында ғөрөф-ғәҙәттәрҙе үҙгәртеүгә йүнәлтелгәндәрен иҫәпләй:

…Күләгәһе һалҡынлыҡ бирһен тип юл ситтәренә баньян ағасы сәстем, манго баҡсалары ултырттым. Һәр һигеҙ кроса һайын ҡоҙоҡтар һәм ҡунаҡханалар, төрлө ерҙәргә кешеләр һәм йәнлектәр һыу эсә алһын өсөн улаҡтар төҙөттөм. Әммә бындай эштәрҙе миңә тиклемге батшалар ҙа башҡарған. Мин быларҙы кешеләр дхарма буйынса йәшәһен өсөн эшләнем.

…Дхарма ике ысул менән киңәйә: дхармаға нигеҙләнгән бойороҡтар һәм кешеләрҙең фекерен үҙгәртеү юлы. Уларҙың тәүгеһе артыҡ һөҙөмтә бирмәй, мин дхармаға нигеҙләнеп, хайуандарҙы яҡларға бойорҙом. Әммә кешеләрҙең үҙ фекерен үҙгәртеүе арҡаһында тере йәндәрҙе үлтермә һәм уларға зыян итмә тигән дхарма халыҡ араһында күберәк нығынды.

Дели-Топра, эдикт 7, б.э тиклем 242 й.

Ашока хатта хоҡуҡ һаҡлаусылар институтына оҡшаш ойошма төҙөй. Бының өсөн ул юғары дәүләт чиновниктары (махаматрҙар) составын киңәйтә, улар «дхарма махаматры» тип атала. Йәғни, улар хәҙер дхарма практикаһында вәғәздәр бирергә, шулай уҡ империяның һәр төбәгендә, шул иҫәптән төрмәләрҙә ғәҙеллек булыуын күҙәтергә тейеш була.

Мамурҙар империяһы сиктәрен киңәйтеү

Ашока Калинга сугышыннан соң көч кулланудан баш тарткан бөек сугышчы иде.

Б.э.т. 250 йылда Маурийҙар империяһы

Маурийҙар империяһы ҙур территорияны алып тора. Берҙәм дәүләт белем биреү системаһы сиктәрендә төрлө диндәр, йолалар тотҡан, этник, лингвистик һәм мәҙәни яҡтан төрлө булған халыҡтар һәм ҡәбиләләр берләштерелә. Ашока яҙмаларына, шулай уҡ «Артхашастра»ға ҡарағанда, был осорға «хакимлығы көньяҡ океандан алып Гималайҙар башына тиклем еткән хаким» етәкселегендәге ҙур территориялы дәүләт төшөнсәһе барлыҡҡа килгән була. Сәйәси трактаттар авторҙары тарафынан дәүләттең сиктәре, уның алыҫ һәм яҡын күршеләре менән мөнәсәбәттәре тураһында ентекле тәғлимәт төҙөлә. Ашока мәлендәге Маурийҙар империяһының сиктәрен билдәләү өсөн императорҙың эдикттары нигеҙ булып тора. Ҡайһы бер мәғлүмәттәр Чандрагупта дәүере тураһында һөйләгән антик авторҙарҙың эштәрендә һаҡланған. Ҡытай сәйәхәтселәренең эпиграфик һәм археологик материалдар менән раҫланған мәғлүмәттәре айырыуса ҡиммәткә эйә.

Ашока эдикттарында илдең көнбайышында йәшәгән йондар һәм камбоджиҙар бер нисә тапҡыр иҫкә алына. Йондар тигәндә гректар күҙ уңында тотола. Уларҙың йәшәгән урыны Аоахосияла була. Грек халҡы өсөн Ашока эдикттарын грек телендә яҙа. Ҡайһы бер тикшерене үселәр раҫлауынса, Ашока дәүерендәге йондар был ерҙәрҙә Александр Македонский ваҡытында нигеҙләнгән грек күскенселәре була. Ашока эдикты Лампакала ла (хәҙерге Джелалабада эргәһендә) табыла, был Паропамистың Маурийҙар империяһында булыуы фактын раҫлай.

«Раджатарангини» йылъяҙмаһының аҙаҡҡы осорға ҡараған өлөштәренән, ҡытай пилигримдары көндәлектәренән күренеүенсә, Ашока империяһына Кашмирҙың бер өлөшө лә ингән булырға тейеш. Ашока мәлендә Кашмирҙың төп ҡалаһы — Шринагар төҙөлә. Шулай уҡ Непалдың ҡайһы бер өлкәләре инә. Шулай уҡ ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса хәҙерге Бенгалияның территорияһы ла империя составында булған.

Кандагарҙа батша Ашоканың грек һәм арамей телдәрендә яҙылған эдикт. Ҡабул музейы.

Көньяҡ Һиндостанда табылған эдикттар империяның көньяҡ сиктәрен билдәләргә булышлыҡ итә. Шартлы рәүештә ул хәҙерге Читалдруг округынан көньяҡҡа үткән булырға тейеш. Көньяҡта империя Чола, Кералапутра һәм Сатьяпутра дәүләттәре менән сикләшә, эдикттарҙа улар Ашока дәүләтенә инмәгән, тиелә. Әммә маурийҙар улар менән тығыҙ бәйләнештә йәшәй. Унда будда ступалары төҙөлә, дин таратыусылар ебәрелә. Күп илдәр, шул иҫәптән Көньбайыштың эллинистик дәүләттәре, Цейлон, Үҙәк Азияның ҡайһы бер өлкәләре менән дипломатик мөнәсәбәттәр булдырыла.

Ашоканың эдикттарында селевкидтар батшаһы Антиох (Антиох II Теос — Селевктың ейәне), Мысырҙың хакимы Птоломей (Птоломей II Филадельф), Македонияның батшаһы Антигон II Гонат, Киренаның батшаһы Маг, Эпирҙың батшаһы Александр телгә алына. Төрлө илдәргә буддизмды таратыусы маурий илселәре ебәрелә.

Цейлон менән бәйләнештәр тығыҙ була, Ашока унда үҙенең улы Махендра етәкселегендә махсус миссия ебәрә. Быға яуап итеп Цейлон батшаһы Тисса Ашока хөрмәтенә уның «Хоҙайҙың яратҡаны» титулын ҡабул итә һәм Паталипутраға үҙенең илселеген ебәрә.

Буддизмды ҡабул итеү

Маурий осоронда Һиндостанда буддизм киң тарала. Маурийҙар дәүеренә күсеп йөрөгән монахтар булдырған буддизм б.э тиклем III быуатҡа боронғо һинд дәүләтенең рухи тормошонда иң төп ағымға әүерелә. Был мәлгә сангха — берләштерелән будда общинаһы төҙөлгән, төп дини ҡанундар яҙылған була.

Төрлө мәғлүмәттәргә ҡарағанда, Ашока буддизмды шунла уҡ ҡабул итмәй. Атаһының һарайында ул төрлө мәктәптәрҙең ғалимдары менән шөғөлләнә. Һуңынан ул Будда тәғлимәттәре нигеҙҙәрен өйрәнә һәм упасака — буддизмдың донъяуи, йәғни дини булмаған эйәреүсеһенә әйләнә. Эдикттарында ул үҙенең ҡараштарының нисек үҙгәреүен һүрәтләй. Тәүге мәлдә император будда общинаһына иғтибар ҙа итмәй, әммә һуңғараҡ баш ҡалалағы буддистарҙың тормошо менән яҡындан танышҡас, общинаға ярҙам итә башлай. Будда тәғлимәте менән ҡыҙыҡһыныуы Калинга менән һуғыштан һуң арта.

Буддист булараҡ, идара иткән осоронда тыныслыҡ яҡлы була һәм идара итеүҙе ҡулынан ысҡындырмай. Ашока аҙаҡҡа табан будда монастыренә киткән тигән фекер дөрөҫ түгел. Ашока мәлендә буддизм дәүләт дине булған тигән фекер ҙә хата. Будда общинаһын үҙ ҡанаты аҫтына алһа ла, Ашока уны дәүләт диненә әүерелдермәй. Уның дини сәйәсәтенең төп асылы булып дин иреген таныу тора. Эдикттарында Ашока дини төркөмдәрҙе берләштереү яҡлы сығыш яһай, әммә бының көс көс ҡулланырға түгел, ә тәғлимәттең төп принциптарын үҫтереү кәрәклеген билдәләй. Эдикттарҙан күренеүенсә, Ашока буддистарҙың төп көнәкәше адживикаларға мәерйәләр бүләк итә. Джайндар һәм брахмандарҙа ла үҙенең вәкилдәрен ебәргән. Уның бөтөн диндәргә лә тигеҙ ҡарауы тыныслыҡтың нигеҙе булып тора, шул уҡ ваҡытта, ошо юл менән ул буддизмды нығыта. Идара итеүенең аҙаҡҡы йылдарында ул был сәйәси ҡарашынан баш тартып, буддизмды ғына алға этәрә башлай һәм был хакимдың үҙен һәм власын ауыр эҙемтәләргә алып килә. Будда общинаһы менән тығыҙ бәйләнеш башланғас, ул башҡа йүнәләштәрҙе тотҡандарҙы ҡыуа башлай. Шуға ла был осорҙа буддистарҙың башҡа дин вәкилдәре менән араһы ныҡ ҡатмарлаша. Буддистарҙың үҙҙәре араһында ла ауырлыҡтар була: сығанаҡтар буддизмдың төрлө ағымдарының бәрелеше хаҡында һөйләй. Шуға ла император будда общинаһының бөтөнлөгөн үҙе күҙәтә. Сангха берлеген боҙған монахтарға ҡаршы ҡарар сығара. Уларҙы общинанан ҡыуырға тейеш булалар. Шул уҡ ваҡытта Ашока будда монахтарына будда текстарын ентекләп өйрәнергә ҡуша. Ашока идара иткән мөлдә Паталипутрала Өсөнсө будда соборы үтә.

Ашока Һиндостандың империяны нығытыуҙа буддизмдың мөһимлеген аңлаған беренсе хаким була. Эдикттарының ҙур өлөшө монахтарға түгел, ә ябай кешеләргә яҙылған. Шуға ла уның яҙмаларында нирвана, дүрт хәҡиҡәт кеүек махсус төшөнсәләр телгә алынмай. Иң мөһиме — яҙмаларҙың парктик йүнәләшә, император уларҙы «дхарма тураһындағы эдикттар» тип атай.

Империя яҙмышы

Аҙаҡҡы осорға ҡараған будда яҙмаларына ышанһаҡ, идара итеүенең аҙағына Ашока Будда тәғлимәте сәскә атһын өсөн будда общинаһына бай ю-ләктәр яһап, дәүләт ҡаҙнаһын бөлгөнлөккә төшөрә. Был мәлдә тәхет Ашоканың ейәне Сампадиға (Самирати, Сампрати) күсә. Батша ярҙамсылары уға императорҙың мул бүләктәре тураһында әйтә һәм уларҙы кире ҡайтарыуҙы талап итә. Сампади ҡарары менән, Ашоканың бүләктәре общинаға барып етмәй. Власть фактик рәүештә Сампади ҡулына күсә. Ашока быны бик ауыр кисерә, батша булып ҡалһа ла, уның ҡарарҙары хәҙер үҙ көсөн юғалтыуын ул яҡшы аңлай. Сампади джайнизм юлынан барыусы, абруйлы сановниктар уның яҡлы була. Илгә ауыр мәл килә, ихтилалдар ҡабынып тора. Шундай эре бер баш күтәреүҙәр Таксилала теркәлә, дәүләт менән риза булмаусыларҙың төркөмөн урындағы батша етәкләй.

Батшаға ҡаршы заговорҙа буддизмға ҡаршы булған Тишьяракшита батшабикә лә ҡатнаша. Иң ҡыҙығы, эдикттарҙың иң аҙаҡҡыларының береһендә ҡарар Ашока тарафынан түгел, ә ошо батшабикә тарафынан бирелә. Ҡарар төрлө бүләктәр хаҡында бара, йәғни, батша менән уның эргә-тирәһендәге чиновниктарҙың араһында конфликт башланған мәсьәләгә ҡағыла.

Ашоканың вариҫтары империяның берҙәмлеген һаҡлап ҡала алмай. Сығанаҡтарға ҡарағанда, империя ике — Паталипутралағы үҙәге менән көнсығыш һәм Такислалағы үҙәге менән көнбайыш өлөшкә бүленә. Ашоканың вариҫтары тураһында ла мәғлүмәттәр төрлөсә, шулай ҙа Паталипутрала Сампади йәки Дашаратха батша булған тиергә нигеҙ бар. Дашаратханы ҡайһы бер пурандар (санскрит яҙмаһындағы боронғо һинд әҙәбиәте) Ашоканың улы һәм вариҫы тип иҫәпләй. Ашока кеүек, Дашаратха «Хоҙайҙың яратҡаны» титулын йөрөтә, адживиктарға ярҙам итә, был хаҡта уларға мәмерйәләр бүләк итеүе хаҡындағы эдикттар һөйләй.

Мираҫ

Беренсе киле (Санчи)

Ашока мәрхүм булғандан һуң Маурийҙар империяһы яйлап көсһөҙләнә һәм батшаға ҡаршы эшләү һөҙөмтәһендә б.э тиклем 180 йылда тарҡала. Браминдарға Һиндостандың беренсе берләштереүсеһе, ярым утрауҙы инглиздәр колонизациялай башлағанға тиклем үҙенең ҡулы аҫтына һинд ерҙәренең күпселек өлөшөн йыя алыусы хаҡындағы хәтерҙе юйыу өсөн бер нисә быуат етә.

Браминдарҙың дошманлығы шунан ғибәрәт: Ашока аэдикттарында касталар системаһы менән иҫәпләшмәй, индуиз өсөн традицион булған ҡорбан килтетеүҙәрҙе тыя, уның бар идеологияһы брахманизмдың позицияларының абруйын төшөрөүгә йүнәлтелгән. Ашоканың фигураһын 1837 йылда Джеймс Принсеп тарихҡа кире яҙып ҡуя: тап ул колонналарҙағы эдикттарҙы уҡый ала һәм уларҙың авторы тип Ашоканы таный.

Хәҙерге заман дәреслектәрендә бөйөк хаким өҫтән генә телгә алына, шулай ҙа Джавахарлал Неру Һиндостандың гербында Сернатрхтағы Ашока колонналарының үрге өлөшөн һүрәтләнеүенә өлгәшә ала. Буддизм динендәге Ҡытай, Цейлон, Камбоджа монархтары Ашоканы үҙҙәре өсөн өлгө тип иҫәпләй. Будда традицияһында ул буддизмдың тәүге баҫҡыстарын төҙөгән һәм Будда диненең изгеләренә ғибәҙәт ҡылыуҙы булдырыусы монарх булараҡ ҡарала.

Һылтанмалар

• Ашока // Новый энциклопедический словарь: 48 томда. — СПб., Пг.: 1911—1916.
• Маурийская империя при Ашоке — История Индии (Антонова К. А., Бонгард-Левин Г. М., Котовский Г. Г.)
• Моханачанд Киранаги. Ашока

Алдан килеүсе: Биндусара

Маурийҙар хакимдары б. э. т. 273—232

Һуңынан килеүсе: Дашаратха