Kanada

Kanada
	Canada
	Ereserkia: O Canada
	Goiburua: A Mari Usque Ad Mare; ("Itsasotik itsasora")
; Kanadako bandera eta Canadian Red Ensign (en)	; Kanadako armarria
Geografia
Hiriburua	Ottawa; 45°25′29″N 75°41′42″W
Azalera	9.984.670 km²; Ura %8,62
Punturik altuena	Logan mendia (5.959 m)
Punturik sakonena	Ozeano Artikoa (0 m)
Kontinentea	Ipar Amerika
Mugakideak	Ameriketako Estatu Batuak eta Danimarka
Administrazioa
Gobernu-sistema	monarkia konstituzional, federazio eta Sistema parlamentario
Kanadako monarka	Charles III.a Erresuma Batukoa
Legebiltzarra	Kanadako Parlamentua
Epai autoritatea	Supreme Court of Canada (en) eta Judicial Committee of the Privy Council (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi ABCANZ Armies (en) ; ASEAN eskualde foruma; AUSCANNZUKUS (en) ; Aduanen Mundu Erakundea; Air Force Interoperability Council (en) ; Ameriketako Estatuen Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Artikoko Kontseilua; Asia eta Ozeano Bareko Ekonomia Elkarlana; Australia taldea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Caribbean Development Bank (en) ; Combined Communications-Electronics Board (en) ; Commonwealth; Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea; Energiaren Nazioarteko Erakundea; Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea; Five Eyes; Frankofonia; G20; G7; G8; Garapeneko Afrikako Bankua; Garapeneko Asiako Bankua; Group on Earth Observations (en) ; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Holocaust Remembrance Alliance (en) ; Interpol; Ipar Ameriketako Merkataritza Librerako Hitzarmena; Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Missile Technology Control Regime (en) ; Movement Coordination Centre Europe (en) ; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Nazioen Liga; Nuclear Suppliers Group (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; The Technical Cooperation Program (en) ; Treaty on Open Skies (en) ; UNESCO;
Demografia
Biztanleria	36.991.981
Dentsitatea	3,7 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi Canadians (en) , English Canadians (en) , Franko-kanadar, Scottish Canadians (en) , Irish Canadians (en) , German Canadians (en) , Italian Canadians (en) , Chinese Canadians (en) , Lehen Nazioak, Inuit eta Belgian Canadians (en) ;
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles ; frantses ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, frantses, ingeles, Hutterite German (en) , Southern Haida (en) , Western Abnaki (en) , Northern Haida (en) , Denetaca (en) , Ottawa (en) , Nuxálk (en) , Plautdietsch (en) , Oneida (en) , Thompson (en) , Naskapi (en) , plains Indian Sign Language (en) , Squamish (en) , Moose Cree (en) , Onondaga (en) , Assiniboine (en) , Central Ojibwa (en) , Western Ojibwa (en) , Kwakʼwala (en) , Shuswap (en) , Northwestern Ojibwa (en) , Okanagan (en) , Eastern Ojibwa (en) , Nuu-chah-nulth (en) , Stoney (en) , Heiltsuk-Oowekyala (en) , Gitxsan (en) , Haisla (en) , Sechelt (en) , Malecite-Passamaquoddy (en) , Maritime Sign Language (en) , Inuit Sign Language (en) , Nisga’a (en) , Ditidaht (en) , Comox (en) , Oji-Cree (en) , Munsee (en) , Atikamekw (en) , Swampy Cree (en) , Plains Cree (en) , Halkomelem (en) , North Straits Salish (en) , Tuscarora (en) , Quebec Sign Language (en) , slavey, Woods Cree (en) , Danezaa (en) , Tsuutʼina (en) , Dogrib (en) , Carrier (en) , Sekani (en) , Mikmakera, Gwich’in (en) , Chilcotin (en) , Kaska (en) , chipewyanera, Babine-Witsuwit'en (en) , Tagish (en) , Inuinnaqtun, Inuvialuktun (en) , Algonquin (en) , Tlingit (en) , Mohawk (en) , Innuera, Upper Tanana (en) , Cayuga (en) , Blackfoot (en) , Inuitera, Tahltan (en) , cree hizkuntza, Haida hizkuntza, Lakota (en) , Kutenai (en) , Ojibwera, tagalo, Lillooet (en) , Eastern Canadian Inuktitut (en) , Northern East Cree (en) , Southern Carrier (en) , Southern East Cree (en) , tsimshianera, Southern Tutchone (en) , North Slavey (en) eta Northern Tutchone (en) ;
Erlijioa	baliorik ez
Emankortasun-tasa	1,57 (2021)
Alfabetizazioa	% 99 (2014)
Derrigorrezko eskolaratzea	6-ezezaguna
Bizi-itxaropena	83,62 (2021)
Giniren koefizientea	32,1 (2005)
Giza garapen indizea	0,936 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	1.653.042.795.255 $ (2017)
BPG per capita	44.870 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	1.707.282.552.959 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	46.509,717 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	1,4 % (2016)
Erreserbak	86.677.706.696 $ (2017)
Inflazioa	1,4 % (2016)
Historia
1867	Kanadako Konfederazioa
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+1
ISO 3166-1 alpha-2	CA
ISO 3166-1 alpha-3	CAN
Ordu eremua	ikusi Newfoundland Time Zone (en) America/St_Johns (en) ; : Erdialdeko Ordu Estandarra America/Winnipeg (en) , America/Rankin_Inlet (en) , America/Rainy_River (en) , America/Resolute (en) ; : UTC−06:00 America/Regina (en) , America/Swift_Current (en) ; : Mountain Time Zone (en) America/Edmonton (en) , America/Inuvik (en) , America/Cambridge_Bay (en) , America/Yellowknife (en) ; : UTC−07:00 America/Creston (en) , America/Dawson_Creek (en) , America/Fort_Nelson (en) , America/Dawson (en) , America/Whitehorse (en) ; : UTC−05:00 America/Atikokan (en) ; : UTC−04:00 America/Blanc-Sablon (en) ; : Ekialdeko Ordu-eremu America/Toronto (en) , America/Thunder_Bay (en) , America/Iqaluit (en) , America/Nipigon (en) , America/Pangnirtung (en) , America/Montreal (en) ; : Atlantic Time Zone (en) America/Goose_Bay (en) , America/Moncton (en) , America/Glace_Bay (en) , America/Halifax (en) ; : Ozeano Bareko ordu-eremua America/Vancouver (en) ;
Elektrizitatea	120 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) eta NEMA 5-15 (en)
Internet domeinua	.ca eta .quebec
	canada.ca

Kanada^[1] (ingelesez eta frantsesez, Canada) Ipar Ameriketako estatu federala da, britainiar Commonwealtheko kidea, luze-zabaleran munduko bigarrena. Iparraldean Ipar itsasoarekin du muga, hegoaldean – Estatu Batuekin, ekialdean – Ozeano Atlantikoarekin, mendebaldean – Ozeano Barearekin, eta ipar-mendebaldean – Alaskarekin. 9.984.670 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2016an 35,1 milioi biztanle zituen.^[2] Hiriburua Ottawa da, eta hiri nagusia – Toronto.

Lurralde zabala eta aberastasun handikoa da Kanada. 1867az gero da burujabea, baina baditu Britainia Handiarekiko lotura formal batzuk. Ekonomia eta teknologia Estatu Batuetakoarekin batera garatu da. 10 probintzia eta 3 lurraldetan dago banatua. Arazo politikoak ditu Québec probintziarekin.

Izena

Kanada izena San Laurendi inguruan hitz egiten zen irokes hizkuntzako Kanata hitzetik dator; “herrixka” baino ez zuen esan nahi, baina XVI. mendean Jacques Cartier frantziarra heldu zenean, gaur egungo Quebec Hiriaren ondoan zegoen Stadacona herrixka ez ezik, inguruko eremua izendatzeko ere erabili zuen.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Kanadako geografia»

Azalera osoa hartuta, ura barne, Kanada munduko bigarren herrialderik handiena da, Errusiaren ostean^[3]. Lur lehorra soilik hartuta, Kanada laugarrena da. Izan ere, Kanadak munduko lakuen erdia ditu bere baitan^[4].

Mugak

Ipar Amerikako iparraldearen zatirik handiena hartzen du, Ozeano Atlantikoaren, Ozeano Barearen eta Ozeano Artikoaren artean. Hegoaldean Ameriketako Estatu Batuekin du muga, eta ipar-mendebaldean Alaska estatuarekin. Kontinenteko lurraldea ez ezik, hainbat uharte ere hartzen ditu, besteak beste, Baffin, Victoria, Devon, Ellesmere, Banks, Axel Heiberg eta Melville.

Eskualde naturalak

Bost zati bereizten dira Kanadako lurraldean:

Ezkutu Kanadarra, Hudson badiaren sakana inguratzen duen eta luzaroan orogeniarik jasan ez duen lur geruza, Ipar Ameriketako kontinente-gune nagusia dena. Lur laua da, baina muino apalak eta aintzirak ditu tarteka, eta ertza jasoa. Kanadako lurraldearen erdia baino gehiago hartzen du, 5.000.000 kilometro koadro.
Ezkutu Kanadarraren eta Mendi Harritsuen arteko zabaldia. Lur emankorrak eta belardi ugariak ditu, eta mendebaldetik ekialdera makurtutako hiru ordoki nagusi bereizten dira bertan: behekoa, Manitoba probintziaren mendebaldean; erdikoa, Saskatchewan ibaiaren hegoaldean; goikoa, Alberta probintzian.
Hego-ekialdeko mendiak, Appalache mendien adarrak. Mendi txikiak dira, eta baso zabalak daude bertan, Eskozia Berriaren erdian eta Ternuan izan ezik, horiek lur soil harritsuak baitituzte.
Aintzira Handien eta San Laurendi ibaiaren sakanak, Quebec-eko eta Ontarioko hegoaldean.
Kanada iparraldetik hegoaldera zeharkatzen duten eta goi-ordoki batek bereizten dituen mendebaldeko bi mendilerro handiak: Mendi Harritsuak (Robson, 3.945 metro) ekialdean, eta Kostako mendikatea mendebaldean (Logan, 6.050 metro).

Gatineau muinoak, Quebec, Ezkutu Kanadarraren hegoaldean
Oak Hammock padura, Manitoba
Long Range mendigunea, Ternua
Robson mendia (3.954 m), Columbia Britainiarra

Hidrografia

Mendi Harritsuek ur isuriaren banalerroa eratzen dute. Mendebaldean sortzen eta Ozeano Barera isurtzen diren ibai gehienak laburrak eta ur emari lasterrekoak dira; Columbia eta Fraser dira nagusiak. Ekialdean sortzen direnak, berriz, Ozeano Artikora eta Hudson badiara isurtzen dute ura, eta luzeak dira; Mackenzie da luzeena: 3.700 kilometro. Bestalde, garrantzi handia du San Laurendi ibaiak (1.300 kilometro luze); ontziz ibiltzeko egokia da, eta Atlantikoaren eta Aintzira Handien arteko garraiorako erabiltzen da. Churchill, Nelson, Severn eta Albany ibaiek ere Hudson badian dute ahoa.

Aintzira asko eta handiak daude. Glaziarrek sortutako aintziren artean, Hartzaren Aintzira Handia, Esklaboen Aintzira Handia, Athabaska eta Winnipeg dira nagusiak, elkarren artean ibaiez lotuak daudenak. Aintzira Handiek (Superior, Huron, Erie eta Ontario) 2.400 kilometro koadroko eremua hartzen dute, eta Kanadaren eta Estatu Batuen arteko muga dira. Ontario eta Eire aintziren artean daude mundu osoan ezagunak diren Niagarako ur-jauziak. Neguan ibai eta aintzira asko izoztu egiten dira, eta batzuetan Niagarako ur-jauziak berak ere.

Klima eta landaredia

Klima kontinental hezea (Dfb) eta azpiartikoa (Dfc) dira hedatuenak Kanadan. Iparraldekoa tundrakoa da (ET); zortzi hilabetez batez besteko tenperaturak 0 °C baino apalagoak dira, eta uztailean adibidez ez dira 10 °C-tik igotzen. Urtarrilean, Ozeano Bareko ertzak bakarrik izaten ditu, itsasoaren eraginez, 0 °C-tik goragoko tenperaturak batez beste. Hilabete horretan Kanadaren erdialdean tenperaturak oso hotzak dira: -10 °C Superior aintziraren parean, -30 °C Hudson badiaren kostaldean, eta zertxobait igotzen dira Atlantikoko itsasertzean (0 °C-tik 5 °C-ra Eskozia Berrian).

Pinudiak lurralde artikoetako hegoaldean daude. Iparraldea tundraz estalia dago. Hego-ekialderantz joan ahala pinudiak desagertuz doaz eta hosto erorkorreko zuhaitzek hartzen dute haien lekua, klima gozoagoa baita. Belardietan, lehorte hilabeteak direla eta, landaretza estepakoa da. Itsasotik hurbil dauden mendietan euri asko egiten du eta baso handiz estalirik daude. Barnealdeko ordokiak idorrak dira, eta landaretza urria da.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Kanadako historia»

Kolonaurreko garaia

Historialarien arabera, egungo Kanadako lehen biztanleak orain dela 26.500 urte heldu ziren Yukon lurraldera, ur mailaren beheratzeak igarobidea libre utzirik Asiatik zetozen ehiztari taldeek Bering itsasartea igaro zutenean. Ontario hegoaldean, aldiz, orain dela 9.500 urteko aztarnak aurkitu dituzte. IX. mendean irlandarrek, bikingoek Islandiatik bidali baitzituzten, San Laurendi golkoan hartu zuten egoitza. 1000. urte inguruan, bikingoak Leif Eriksonen agintepean Labradorko kostaldera joan ziren, eta Vinland (“Mahasti lurraldea”) jarri zioten izena lurralde hari. Lehen talde horiek ez ziren ordea zabaldu.

Garai koloniala

1497an, Joan Caboto italiar marinela Kanadako kostalde atlantikora iritsi zen eta Ingalaterrarentzat hartu zuen Labrador, Ternua eta Ingalaterra Berriko itsasaldea. 1534an, Jacques Cartier, San Laurendi ibaian gora, Hochelagako indiar herrira heldu zen. XVI. mendearen bigarren erdian, euskal baleazaleek Ternuako kostaldeetan hartu zuten egoitza eta, dirudienez, baita Eskozia Berrian ere; gero frantsesek egotzi zituzten handik, XVII. mendearen lehen erdian.

Lehen kolonizazio saioak Samuel Champlainek egin zituen, eta hark fundatu zuen Quebec 1608an, lehen frantses kolonoak eramanda. 1627an, Richelieu kardinalak Frantzia Berriko Konpainiari eman zion salerosketa monopolioa baina, kapital faltaren ondorioz, asmo hark ez zuen onik izan. 1663an Luis XIV.ak, Jean-Baptiste Colberten aholkuz, Frantzia Berria, Kanada alegia, erregearen agintepean ezarri zuen, eta handik aurrera kolonia moldeko administrazioa izan zuen. Indiar irokesak menderatu zituzten; etorkinak ugaritu ziren eta kolonia 20 urtean 2.000 biztanle izatetik 10.000 izatera igaro zen. 1684an beste gerra bat hasi zen irokesen kontra, larruen salerosketa zela-eta. Ingelesekin ere garai hartan hasi ziren istiluak; Hudson badiaren kostaldean bizi ziren ingelesak. 1713an, Utrechteko Itunaren bidez, Ingalaterrak Akadia, Ternua eta Hudson badia eskuratu zituen. XVIII. mendearen erdialdean, Akadiako frantziar biztanle gehienak deportatuak izan ziren.^[5]

Zazpi Urteko Gerran berriz ere istiluak sortu ziren Frantziaren eta Ingalaterraren artean koloniaren nagusitasuna zela-eta, eta frantsesek Quebec (1759) eta Montreal (1760) galdu zituzten. Parisko Itunak Frantzia Berria Ingalaterrari ematea berretsi zuen. Britainiarren agintepean, 1774an, Quebeceko Akta sinatu zen, koloniako lehen konstituzio legea; konstituzio haren arabera, Kanadako biztanleak britainiar herritarrak ziren; lege penal ingelesaren mende zeuden, baina lege frantses zaharrei eutsiz. Ipar Ameriketako britainiar kolonien matxinada hasi zenean, Kanadako biztanle britainiarrek laguntza eskaini zieten, baina, frantses hizkuntzako biztanleen leialtasunari esker, koloniak erregetzari leial iraun zuen. Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerraren ondoren (1775–1783), erregetzari leial ziren kolono asko Kanadara joan ziren eta Brunswick Berria sortu zuten. Britainiar biztanleen olde berri horren ondorioz idatzi zen 1791ko Konstituzio Agiria, lurraldea bi zatitan banatzen zuena: Kanada Garaia (Ontario, hizkuntzaz ingelesa), eta Kanada Beherea (Quebec, frantsesa), bakoitzak bere parlamentua zuela.

1812an, Estatu Batuetako osteak sartu ziren Kanadan, eta han geratu ziren 1814an, Ganteko Itunaren bidez, Ingalaterraren eta Estatu Batuen arteko bakea izenpetu zen arte. 1817–1832 artean, Britainia Handitik zetozen 120.000 etorkin heldu, eta biztanleen kopurua 1.400.000ra igo zen. 1837–1838 artean, gobernuari erantzukizun handiagoa eta metropoliarekiko askatasun gehiago eskatzen zioten matxinadak piztu ziren, eta Lord John Durhamek, Londrestik etorrita, bi koloniak batzea erabaki zuen (Batasunaren Agiria, 1840). Konstituzio berri horrek askoz indar handiagoa ematen zion Kanadaren britainiar alderdiari, parlamentuan parlamentari kopuru bera ematen baitzien frantsesei eta ingelesei, nahiz eta jatorri frantsesekoak askoz gehiago izan. 1848an, erreformazaleek ministerioaren erantzukizun osoa onartzea lortu zuten biltzar legegilearen aurrean. Urte horretan bertan ekonomia egonkortasun garai bat hasi zen, komunikabide berriak sortu eta, Krimeako Gerraren ondorioz, gari esportazioak gehiagotu zirelako.

Konfederazioaren sorrera

Beste ekonomia krisi bat izan zen 1860an eta, harekin batera, koloniako biztanleen ezinegona sortu zen. Egoerari irtenbide bat emateko Britainiar Ipar Ameriketako Agiria idatzi zen 1867an, Kanadako Konfederazioa sortzen zuen konstituzio federala, eta lau probintzia elkartzen zituena: Brunswick Berria, Eskozia Berria, Ontario eta Quebec. Gero elkartu zitzaien Konfederazioari Manitoba (1867), Britainiar Columbia (1871) eta Eduardo Printzearen Uhartea (1873). Mendebalderako emigrazioak eta Canadian Pacific Railway-en sorrerak indiarren matxinadak eragin zituzten 1869, 1884 eta 1885ean. Mendebaldeko hedapenak lurraldea zabaldu zuen Saskatchewan eta Alberta probintziekin. Elkartu zen azkena Ternua eta Labrador izan zen, 1949an. 1931. urtean, Westminsterko Estatutuaren bitartez, burujabetza osoa lortu zuen Kanadak.

Bigarren Mundu Gerran lehen aldiz hartu zuen parte Kanadak gerra batean estatu burujabe gisa, eta Ingalaterraren bihi horniduraren ziurtatzaile izan zen gainera. 1935etik aurrera, John Diefenbakerren gobernu kontserbadorearen garaian izan ezik, liberalek izan zuten agintaritza.

Azken urteak

1968an, Pierre Elliot Trudeau aukeratu zuten lehen ministro; hizkuntza ofizialtzat onartu zituen frantsesa eta ingelesa eta konstituzioa berritzen saiatu zen, baina mendebaldeko probintzietako kontserbadoreek kontra egin zioten; horrezaz gainera, Quebeceko Liberazio Frontearen indarrezko nazionalismoari ere aurre egin behar izan zion. Joe Clarken garaipenaz kontserbadoreek hartu zuen berriz aginpidea 1979an, baina Clarkek urte hartan bertan aurkeztu behar izan zuen dimisioa. 1980an Trudeauk irabazi zituen hauteskundeak, baina 1984an Alderdi Liberalaren buruzagitza utzi eta dimisioa eman zuen. John Turner izan zen haren ondorengo Alderdi Liberalaren eta gobernuaren buru gisa, baina urte hartako irailean Alderdi Kontserbadoreak irabazi zituen hauteskundeak. Brian Mulroney hautatu zuten lehen ministro, eta kontserbadoreek irabazi zuten berriz 1988an. Margaret Thatcherren eta Ronald Reaganen politikei jarraitu zien Mulroneyk ekonomian; aurrekontuen defizita murrizten eta inflazioa jaisten saiatu zen, enpresak liberalizatzeko neurriak hartu zituen, zergak eraberritu zituen, eta kanpoko inbertsioak erakartzeko ahaleginak egin zituen; zenbait hitzarmen sinatu zituen, besteak beste, Estatu Batuekin.

1990eko hamarkadan, tentsio egoerak izan ziren Quebeceko abertzaleen eta gobernu federalari nagusitasuna ezagutzen diotenen artean. Izan ere, 1986an hitzarmena sinatu bazen ere, Quebeceko eskakizunei jarraituz, konstituzioa aldatzeko, bi probintziak ez zuten onartu aldaketa proiektua eta bertan behera gelditu zen. Dena dela, 1992rako beste proposamen bat egin zen, eta erreferendumera eraman zen, baina ez zen onartu. Politikan gorabehera handiak izan ziren arren, ekonomian ahalegin berezia egin zuen Mulroneyk, baina 1993an, ekonomiaren gainbeheraren eta gorabehera politikoen eraginez, bertan behera utzi zuen bere kargua. Kim Campbell izan zuen ondorengo, Kanadako lehen ministro izatera iritsi zen lehenengo emakumezkoa, hain zuzen ere. Baina, urte hartan bertan, hauteskundeak egin ziren eta liberalek irabazi zuten, gehiengoz. Jean Chrétien izan zen garaile. Bloc Québecois delakoak indar handia hartu zuen, halaber, Quebecen independentziaren alde agertu izanari esker, eta harrezkero Quebectarren eskakizunak areagotu egin ziren. 1995ean Quebecen independentziari buruzko erreferenduma egin zen eta ezezkoa atera zen, oso tarte txikiagatik, eta Chrétienek hauteskundeak aurreratu zituen, bere kargua galtzeko beldur baitzen. 1996an, Kanadako Gobernuak probintziei eskumen gehiago eman zizkien, Bloc Québecoiseko buruzagi Lucien Boucharden eskutik, nazionalismoak baretzearren eta, batez ere, Quebecen independentzia grina baretzearren. Baina Quebeci emandako eskumenak zirela-eta, areagotu egin zen mendebaldeko probintzien etsaitasuna gobernu federalaren kontra.

1997an hauteskundeak egin ziren eta Alderdi Liberala atera zen berriro irabazle, baina lekuan lekuko alderdi erregionalisten indarra areagotu egin zen. 1998an, lurralde barrutietako hauteskundeak egin ziren Quebecen eta Bloc Québecoiseko buru Lucien Bouchardek lortu zuen berriro garaipena, baina ez zuen eskuratu independentziari buruzko erreferenduma antolatzeko adinako indarrik. 1999an, Ottawako gobernuak autonomia eman zion Kanadako ipar-ekialdeko Nunavut lurraldeari. 2000. urteko hauteskundeetan, Kanadako Alderdi Liberalak irabazi eta Jean Chrétien izendatu zuten lehendakari. 2003an, Chrétien erretiratu egin zen eta Paul Martin izan zen haren ordez lehendakari. 2004ko hauteskundeak Martinen Alderdi Liberalak irabazi zituen berriz, baina berehala ustelkeria salaketa handiak izan zituen. 2005ean, hiru alderdi (Alderdi Kontserbadore Aurrerazalea, Bloc Québécois eta New Democratic Party) elkartu, eta gobernutik bota zuten Martin. 2006ko hauteskundeak Kanadako Alderdi Kontserbadore Aurrerazaleak irabazi zituen, eta Stephen Harper bilakatu zen lehen ministro.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Kanada federazio burujabe bat da, demokrazia parlamentarioan oinarritua. Estatuburua Britainia Handiko erregina da, eta hark aukeratutako gobernadore bat du ordezkari. Gobernuari dagokionez, berriz, lehen ministroa da burua, gobernadoreak legebiltzarrerako hauteskundeetan boto gehien ateratzen duen alderditik izendatzen duena, eta legebiltzarra du lagun. Aginpide legegilea legebiltzarraren esku dago; bi ganbera daude, Senatua eta Komunen Ganbera.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Kanadaren banaketa administratiboa»

Kanada hamar probintziatan eta hiru lurraldetan banatuta dago. Estatu federala izaki, bertako administrazio barrutiek eskumen handia dute, besteak beste, osasungintzan, hezkuntzan, ingurumenean edota lurralde antolaketan. Lurraldeekin alderatuta, probintziek autonomia zabalagoa dute. Quebecen izan ezik, gainerako lurraldeetan ingeles legea da oinarria; Quebecen, aldiz, frantses legediari jarraitzen diote.

Probintziak

Bandera	Probintzia	Hiriburua	Hiririk jendetsuena (2013)^[6]	Biztanleria (2016)^[7]	Eremua: lehorra (km²)^[8]	Eremua: ura (km²)^[8]	Eremua: denera (km²)^[8]
	Ontario	Toronto	Toronto	13.448.494	917.741	158.654	1.076.395
	Quebec	Quebec Hiria	Montreal	8.164.361	1.356.128	185.928	1.542.056
	Eskozia Berria	Halifax	Halifax	923.598	53.338	1.946	55.284
	Brunswick Berria	Fredericton	Moncton	747.101	71.450	1.458	72.908
	Manitoba	Winnipeg	Winnipeg	1.278.365	553.556	94.241	647.797
	Columbia Britainiarra	Victoria	Vancouver	4.648.055	925.186	19.549	944.735
	Eduardo Printzearen Uhartea	Charlottetown	Charlottetown	142.907	5.660	0	5.660
	Saskatchewan	Regina	Saskatoon	1.098.352	591.670	59.366	651.036
	Alberta	Edmonton	Calgary	4.067.175	642.317	19.531	661.848
	Ternua eta Labrador	St. John's	St. John's	519.716	373.872	31.340	405.212
Probintziak denera				&0000000035038124.00000035.038.124	&0000000005490918.0000005.490.918	&0000000000572013.000000572.013	&0000000006062931.0000006.062.931

Lurraldeak

Bandera	Lurraldea	Hiriburua	Hiririk jendetsuena	Biztanleria (2016)^[7]	Eremua: lehorra (km²)^[8]	Eremua: ura (km²)^[8]	Eremua: denera (km²)^[8]
	Ipar-mendebaldeko Lurraldeak	Yellowknife	Yellowknife	41.786	1.183.085	163.021	1.346.106
	Yukon	Whitehorse	Whitehorse	35.874	474.391	8.052	482.443
	Nunavut	Iqaluit	Iqaluit	35.944	1.936.113	157.077	2.093.190
Lurraldeak denera				&0000000000119100.000000119.100	&0000000003593589.0000003.593.589	&0000000000328150.000000328.150	&0000000003921739.0000003.921.739

Demografia

Biztanleria

2016an 35.151.728 biztanle zituen.^[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 15,4 dira, 15-24 urte bitartekoak % 11,9, 25-54 urte bitartekoak % 40, 55-64 urte bitartekoak % 14,1, eta 65 urtetik gorakoak % 18,6. Bizi itxaropena oso garaia da, 81,9 urtekoa; 79,3 urtekoa gizonezkoena eta 84,7 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak).^[9] Biztanleen hiru laurden inguru Estatu Batuetako mugako lurraldean zehar bizi dira; Ontario eta Quebec dira jende gehien bizi diren eskualdeak.

Banaketa etnikoa

Kanadako biztanleen artean jatorri desberdin askotako herritarrak bereizten dira. Gehientsuenak jatorri europarrekoak dira: biztanleen % 44 inguru jatorriz britainiarra da, eta % 28,7 frantsesa (Quebec eta Ipar-mendebaldeko Lurraldeetan batez ere). 800.000 indigena inguru dira Kanadan, inuitak eta metiak, baina 350.000 inguru bakarrik dago indigena gisa ezagutua eta horiek dira erreserbertan bizi direnak. Gainerako mestizo eta indigenak beren eskubideen alde borrokan ari dira eta azken urteetan indar hartzen ari dira, indiar elkarte politikoei esker. 1990eko hamarkadan protesta ugari egin zituzten indiarrek, beren eskubideen eta lurraldeen eskakizunei dagokienez. Aipagarriak izan dira mohawk indiarren ekintzak, edo piegan indiarrenak. 1992an, Ipar-mendebaldeko Lurraldeetako boto-emaileek beren lurraldea bitan banatzea onartu zuten, parte bat inuiten lurralde zelako, eta gobernuak autogobernurako eskubidea onartu zien azkenik inuitei.

Hizkuntzak

Ingelesa da hizkuntza nagusia, frantsesarekin batera; Quebecen, frantsesa da mintzaira ofizial bakarra. Herrialdea ofizialki elebiduna da, frantses hiztunak ekialdean (Quebecen, Eduardo Printzearen Uhartean eta Ontarion) eta Albertan bereziki badira ere. Iparraldean inuktituterazko hiztunak bizi dira, Yukon, Ipar-mendebaldeko Lurraldeetan, Nunavut, Quebec eta Ternua eta Labradorko iparraldean hain zuzen ere. Azkenik, Eskoziako gaeleratik eratorritako Kanadako gaelera oraindik hitz egiten dute Eskozia Berria, Eduardo Printzearen Uhartea eta Ternua eta Labradorko biztanle batzuek.

Erlijioa

2011ko zenbatespenaren arabera, % 9 katolikoak dira, % 20,3 protestanteak, % 1,6 kristau ortodoxoak, % 6,3 beste kristau sinesteen jarraitzaileak, % 3,2 musulmanak, % 1,5 hinduistak, % 1,4 sikhak, % 1,1 budistak, % 1 juduak, eta % 23,9 erlijiorik gabeak.^[9]

Hiri nagusiak

Ekonomia

Sakontzeko, irakurri: «Kanadako ekonomia»

Teknologia aurreratuko gizarte industriala eta bizi maila altukoa da, mendebaldeko herrialdeen saileko aurreratuenetakoa, baina Estatu Batuekiko mendekotasun handiena duena (esportazioen % 76 eta inportazioen % 52 2016an).^[9] Bigarren Mundu Gerraz geroztik ikusgarria izan zen eskulangintzaren, meatzaritzaren eta zerbitzuen alorraren igoera, eta XX. mendea arte herri nekazari izandakoa herrialde urbano eta industriala izatera iritsi zen. Langile gehienek (% 76 2006an) zerbitzuen alorrean dihardute lanean, baina ekonomiaren barruan garrantzi handiko jarduerak dira meatzaritza, nekazaritza eta industria. 2016an, barne produktu gordina % 1,5 hazi zen. Langabezia murrizten ari da eta aurrekontuen kopuru handi bat erabiltzen da alor publikoaren zorrak ordaintzeko. 1989an merkataritza askerako hitzarmen bat sinatu zen Estatu Batuen eta Kanadaren artean (FTA), eta 1994an Ipar Amerikako Merkataritza Libreko Ituna (NAFTA, Mexiko barne hartzen duena) sinatu zuen; horren eraginez Estatu Batuekiko lotura areagotu zen merkataritzari eta, oro har, ekonomiari dagokionez. Lotura horrek eta Asiako eta Errusiako krisiak kalte handia eragin zioten, kanpora begira antolaturiko ekonomia izaki.

Kanadak baliabide natural aberatsak, langile trebeak eta azpiegitura modernoak ditu, eta horrek etorkizun oparoa aurreikusteko baldintzak ematen ditu. Dena dela, ingeles eta frantses eremuen arteko egoera nahasia dela-eta gerta daiteke federazioa banatzea, eta horrek atzerriko inbertsoreak galaraz ditzake. Kanadako baliabideen artean azpimarratzekoak dira petrolioa, nikela, zinka, kobrea, beruna, urrea eta abar. Munduko lurpeko aberastasunen esportatzaile handienetakoa da. Industriari dagokionez, aipatzekoak dira meatzaritzarekin lotura dutenak, elikagai industria, egurra eta papera, kimika industria eta gas naturalarekin lotura duena. Nekazaritzako gai nagusiak, berriz, artoa, garia, tabakoa eta garagarra dira. Iparraldean izoztuta egoten da lurra denbora askoan eta horrek arazoak dakarzki garapenerako. Bestalde, zikloiak gertatu ohi dira Mendi Harritsuetan. Ingurunearekin loturiko gorabeheretan bereziki aipagarriak dira eguratsaren kutsadurak eta horren ondoriozko euri azidoak aintziretan eta basoetan eragiten dituen kalteak, eta orobat, nekazaritzari eta basoei kalte egiten dieten isuriak.

Azpiegiturak

Garraioa

Aireportuak

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2018/1/11 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
↑ ^a ^b Population size and growth in Canada: Key results from the 2016 Census, statcan.gc.ca
↑ Brescia, Michael M.; Super, John C.. (2009). North America: an introduction. Univesrsity of Toronto press ISBN 978-0-8020-9675-3. (Noiz kontsultatua: 2023-09-08).
↑ «The Atlas of Canada - Lakes» web.archive.org 2007-04-10 (Noiz kontsultatua: 2023-09-08).
↑ Les Acadiens/Acadians, L’Encyclopédie de l’histoire du Québec, faculty.marianopolis.edu
↑ Census Profile. Statistic Canada, 12.statcan.gc.ca (Noiz kontsultatua: 2013-8-6).
↑ ^a ^b Population and dwelling counts, for Canada, provinces and territories, 2016 and 2011 censuses – 100% data. Statistics Canada, 12.statcan.gc.ca (Noiz kontsultatua: 2017-2-8).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Land and freshwater area, by province and territory. Statistics Canada, 40.statcan.gc.ca.
↑ ^a ^b ^c Canada. cia.gov (Noiz kontsultatua: 2018-1-15).
↑ Census Profile. 2.statcan.gc.ca (Noiz kontsultatua: 2016-02-08).

Kanpo estekak

(Ingelesez)(Frantsesez) Kanadako gobernuaren webgunea, canada.gc.ca
Kanada, argia.eus
Zazpiak Bat Vancouver Basque Club, bcbasque.com
Euskaldunak, l'Association des Basques du Québec
Hizkuntzen mapa- Kanada

Datuak: Q16
Multimedia: Canada / Q16

Amerikako herrialde eta lurraldeak
Ipar Amerika eta Karibea	Estatu burujabeak: Ameriketako Estatu Batuak • Antigua eta Barbuda • Bahamak • Barbados • Belize • Costa Rica • Kuba • Dominika • Dominikar Errepublika • El Salvador • Grenada • Guatemala • Haiti • Honduras • Jamaika • Kanada • Mexiko • Nikaragua • Panama • Saint Kitts eta Nevis • Santa Luzia • Saint Vincent eta Grenadinak • Trinidad eta Tobago Dependentziak: Groenlandia (Danimarka) • Guadalupe ∙ Martinika ∙ Saint Barthelemy ∙ Saint Martin ∙ Saint Pierre eta Mikelune (Frantzia) • Aruba · Holandarren Antillak (Herbehereak) • Aingira · Bermuda · Birjina uharte britainiarrak · Kaiman uharteak · Montserrat · Turkak eta Caicoak (Erresuma Batua) • Puerto Rico · Birjina Uharte Estatubatuarrak (Ameriketako Estatu Batuak)	Hego Amerika	Estatu burujabeak: Argentina • Bolivia • Brasil • Txile • Kolonbia • Ekuador • Guyana • Paraguai • Peru • Surinam • Uruguai • Venezuela Dependentziak: Guyana Frantsesa (Frantzia) • Falklandak (Erresuma Batua)

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .

[zenbatespen-2] Population size and growth in Canada: Key results from the 2016 Census, statcan.gc.ca

[3] Brescia, Michael M.; Super, John C.. (2009). North America: an introduction. Univesrsity of Toronto press ISBN 978-0-8020-9675-3. (Noiz kontsultatua: 2023-09-08).

[4] «The Atlas of Canada - Lakes» web.archive.org 2007-04-10 (Noiz kontsultatua: 2023-09-08).

[5] Les Acadiens/Acadians, L’Encyclopédie de l’histoire du Québec, faculty.marianopolis.edu

[6] Census Profile. Statistic Canada, 12.statcan.gc.ca (Noiz kontsultatua: 2013-8-6).

[pop-7] Population and dwelling counts, for Canada, provinces and territories, 2016 and 2011 censuses – 100% data. Statistics Canada, 12.statcan.gc.ca (Noiz kontsultatua: 2017-2-8).

[StatsCan-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Land and freshwater area, by province and territory. Statistics Canada, 40.statcan.gc.ca.

[cia-9] Canada. cia.gov (Noiz kontsultatua: 2018-1-15).

[10] Census Profile. 2.statcan.gc.ca (Noiz kontsultatua: 2016-02-08).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

i e a Canada: biztanle gehien duten hiriak 2016ko errolda^[10]
	Post.	Izena	Probintzia	Biztanleak	Post.	Izena	Probintzia	Biztanleak
Toronto Montreal	1	Toronto	Ontario	2.731.571	11	Quebec Hiria	Quebec	531.902	Calgary Ottawa
	2	Montreal	Quebec	1.704.694	12	Surrey	Britainiar Columbia	517.887
	3	Calgary	Alberta	1.239.220	13	Laval	Quebec	422.993
	4	Ottawa	Ontario	934.243	14	Halifax	Eskozia Berria	403.131
	5	Edmonton	Alberta	932.546	15	London	Ontario	383.822
	6	Mississauga	Ontario	721.599	16	Markham	Ontario	328.966
	7	Winnipeg	Manitoba	705.244	17	Vaughan	Ontario	306.233
	8	Vancouver	Britainiar Columbia	631.486	18	Gatineau	Quebec	276.245
	9	Brampton	Ontario	593.638	19	Saskatoon	Saskatchewan	246.376
	10	Hamilton	Ontario	536.917	20	Longueuil	Quebec	239.700