Rzesza

„Proklamacja Cesarstwa Niemieckiego” (obraz olejny, Anton von Werner, 1885)

Rzesza (niem. Reich) – historyczne określenie państwa niemieckiego, stosowane dla podkreślenia jedności autonomicznych niemieckich regionów lub państw regionalnych.

Można wyróżnić cztery okresy historyczne, w których państwowość niemiecka określana była w ten sposób:

• Święte Cesarstwo Rzymskie (niem. Heiliges Römisches Reich; w historiografii używana jest także nazwa Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, (niem.) Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation), w tym stanowiące jego trzon Królestwo Niemieckie ((niem.) Reich der Deutschen) – państwo istniejące w latach 962-1806, określane potocznie: Altes Reich – Stara Rzesza; Erstes Reich – Pierwsza Rzesza, I Rzesza.
• Cesarstwo Niemieckie, Rzesza Niemiecka (Deutsches Reich, Deutsches Kaiserreich, potocznie: Zweites Reich – Druga Rzesza, II Rzesza) – państwo istniejące w latach 1871–1918
• Rzesza Niemiecka (Deutsches Reich, potocznie: Weimarer Republik – Republika Weimarska) – państwo istniejące w latach 1918–1933
• Rzesza Niemiecka (1933–1945) (Deutsches Reich, po aneksji Austrii w 1938 także Rzesza Wielkoniemiecka (Großdeutsches Reich), potocznie: Drittes Reich – Trzecia Rzesza, III Rzesza, inna używana nazwa to Niemcy hitlerowskie, (niem.) Nazi-Deutschland, Nazideutschland) – państwo istniejące w latach 1933–1945

Pod względem prawnym pierwszy z powyższych organizmów przestał istnieć w 1806, natomiast trzy kolejne nazwy odnoszą się do pojedynczego podmiotu prawa międzynarodowego, utworzonego w 1867 r. i pomimo kilkukrotnych zmian terytorium, ustroju oraz nazwy, zachowującego odtąd ciągłość prawną, istniejąc po dzień dzisiejszy jako Niemcy.

Historia

Nazwa zrodziła się w Średniowieczu, kiedy wskutek podziałów plemiennych i feudalnych Królestwo Niemieckie, będące rdzeniem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, przybrało postać związku kilkuset księstw, biskupstw, opactw, miast, hrabstw i drobniejszych majątków, cieszących się szeroką autonomią, ale uznających zwierzchnictwo elekcyjnego króla niemieckiego, będącego również cesarzem rzymskim.

Cesarstwo Niemieckie powstałe w 1871 roku przyjęło formułę „Rzesza Niemiecka” za swoją urzędową nazwę, dla podkreślenia ciągłości historycznej względem Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

Nazwa wyszła z oficjalnego użycia po II wojnie światowej, na skutek procesu denazyfikacji, ponieważ kojarzyła się z imperialistycznymi ambicjami i nacjonalistycznym światopoglądem.

Etymologia oraz użycie w innych językach

Etymologia: Germańskie słowo *rikaz zostało zapożyczone z języków celtyckich i pochodzi od słowa *rīxs – „król”, to zaś wywodzi się z praindoeuropejskiego tematu *reg, oznaczającego „rządzić, władać”.

Pokrewieństwo z innymi językami indoeuropejskimi

• łac. rex (od słowa regis) – „król”
• staroirl. ri (od słowa rig) – „król”
• skt. radża – „król, władca”

Słowo „rzesza” w innych językach germańskich

• pragerm. *rikijaz
• staronord. rikr – „władza, bogactwo”
• staro-wysoko-niem. rihhi – „władca, potęga, bogactwo”
• got. reiks – „władca, władza, bogactwo”
• dun. rige – „państwo, królestwo”
• szw. rike – „państwo, królestwo” (zobacz niżej), rik – „bogactwo, zamożność”
• starofryz. rike
• niderl. rijk,
• frank. *riki – „potęga”
• starofr. riche – „bogactwo, zamożność”
• staroang. rice – „bogactwo, zamożność, potęga”
• ang. rich – „bogactwo, zamożność, żyzność”

Słowo „rzesza” występuje w nazwach państw

• Austria (niem. Österreich, staro-wysoko-niem. ôstarrîhhi) – „Państwo na wschodzie” (nazwa wzięła się stąd, że zalążkiem Austrii była niemiecka Marchia Wschodnia)
• Szwecja (szw. Sverige, staronord. Sviariki) – „Imperium/Państwo Szwedów”
• w języku niemieckim m.in.:
  • Francja (niem. "Frankreich" – „Imperium/Państwo Franków”)
  • jako ogólne określenie królestwa (niem. "Königreich"), carstwa (niem. "Zarenreich"), cesarstwa (niem. "Kaiserreich") lub imperium kolonialnego (niem. "Weltreich")
  • jako określenie starożytnych imperiów m.in. rzymskiego (niem. "Römisches Reich"), bizantyńskiego (niem. "Byzantinisches Reich"), azteckiego (niem. "Aztekenreich"), inkaskiego (niem. "Inkareich"), mongolskiego (niem. "Mongolisches Reich") itp.
  • jako określenie dawnych imperiów muzułmańskich m.in. umajadzkiego (niem. "Umayyadenreich"), fatymidzkiego (niem. "Fatimidenreich"), ajjuwidzkiego (niem. "Ayyubidenreich"), abbasydzkiego (niem. "Abbasydenreich"), Wielkich Seldżuków (niem. "Großseldschukenreich"), Wielkich Mogołów (niem. "Mogulreich"), mameluckiego (niem. "Mamlukenreich"), osmańskiego (niem. "Osmanisches Reich") itp.

Słowo „rzesza” występuje w nazwach parlamentów

• Niemiecki parlament (historyczny) – Reichstag (obecnie Bundestag)
• Austriacki parlament (historyczny) – Reichsrat (Rada Państwa)
• Szwedzki parlament – Riksdag
• Fiński parlament – Eduskunta (po szwedzku zwany Riksdag)
• Duński parlament (historyczny) – Rigsdag (obecnie Folketinget)
• Estoński parlament – Riigikogu

Słowo „rzesza” w językach słowiańskich

• pol. rzesza
• cz. říše
• sł. ríša

Zobacz też

• historia Niemiec
• imperium
• Radża