Bodzentyn

Bodzentyn
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Panorama Bodzentyna
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	świętokrzyskie
Powiat	kielecki
Gmina	Bodzentyn
Prawa miejskie	1355–1870, 1994
Burmistrz	Dominik Dudek
Powierzchnia	8,65 km²
Populacja (31.12.2021); • liczba ludności; • gęstość	; 2174; 259,8 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 41
Kod pocztowy	26-010
Tablice rejestracyjne	TKI
	Położenie na mapie gminy Bodzentyn Bodzentyn
	Położenie na mapie Polski Bodzentyn
	Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Bodzentyn
	Położenie na mapie powiatu kieleckiego Bodzentyn
	50°56′27″N 20°57′28″E/50,940833 20,957778
TERC (TERYT)	2604024
SIMC	0230102
	Urząd miejskiul. Suchedniowska 3; 26-010 Bodzentyn
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Bodzentyn – miasto w Polsce, w województwie świętokrzyskim, w powiecie kieleckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Bodzentyn.

Pod względem historycznym Bodzentyn leży w Małopolsce, w dawnej ziemi sandomierskiej^[2]. Prawa miejskie w latach 1355–1870 i ponownie od 1994. Miasto rządowe Królestwa Kongresowego, położone było w 1827 roku w powiecie szydłowieckim, obwodzie opoczyńskim województwa sandomierskiego^[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. kieleckiego. Był własnością biskupów krakowskich^[4].

Miejscowość jest siedzibą parafii św. Stanisława Męczennika. W strukturze kościoła rzymskokatolickiego parafia należy do metropolii krakowskiej, diecezji kieleckiej, dekanatu bodzentyńskiego.

Jest ośrodkiem usługowym i krajoznawczym^[5]. Położony w Górach Świętokrzyskich, u stóp Pasma Klonowskiego, nad Psarką (dorzecze Kamiennej). Znajduje się tu siedziba dyrekcji Świętokrzyskiego Parku Narodowego. W mieście działa Towarzystwo Przyjaciół Bodzentyna^[5].

Bodzentyn jest lokalnym węzłem drogowym^[5]. Krzyżują się tu drogi wojewódzkie nr 751 (Ostrowiec Świętokrzyski – Suchedniów) i 752 (Górno – Rzepin Pierwszy). Przez miasto przepływa niewielka rzeka Psarka, dopływ Świśliny.

Historia

Początki

Bodzentyn powstał w 1355 na gruntach wsi Tarczek, który w okresie XII i XIII wieku był ośrodkiem posiadłości biskupich. Przywilej na założenie miasta na prawie magdeburskim biskup Bodzęta otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego. Miasto stało się ośrodkiem klucza majątkowego biskupów krakowskich^[6].

W 1292 w Bodzentynie zmarł kontrowersyjny biskup krakowski Paweł z Przemankowa^[7]

W 1365 biskup Florian z Mokrska wzniósł tu zamek oraz otoczył miasto obronnymi murami^[6]. W 1380 Jan Radlica ufundował w Bodzentynie kościół pod wezwaniem św. Krzyża. W 1410 zatrzymał się tu król Władysław Jagiełło, wyprawiający się na Krzyżaków. Król przyjechał tutaj 19 czerwca z Łysej Góry i przez dwa dni przebywał na dworze biskupim, przyjmując posłów od książąt pomorskich^[8]. Niedługo później miasto zniszczył pożar. Z tego powodu w 1413 biskup Wojciech Jastrzębiec wyjednał od Jagiełły nowy przywilej, w którym król potwierdził prawo magdeburskie^[8].

W 1412 Piotr Wysz rozszerzył posiadłości Bodzentyna o kilkanaście łanów^[6]. W tym samym czasie sąsiedni Tarczek, który utracił na rzecz Bodzentyna znaczną część obszaru, został zdegradowany do rzędu wsi^[9]. Biskup Wysz nadał Bodzentynowi prawo wyrębu drzewa i wypasu bydła, wyłączność na handel solą i mięsem, a także monopol na wyrób trunków w promieniu jednej mili. Biskup ustanowił w Bodzentynie targ oraz dwa jarmarki^[6].

XV-XVII wiek

Przywileje królewskie z 1468 i 1698 spowodowały zwiększenie liczby jarmarków do sześciu. W latach 1533 i 1575 Bodzentyn otrzymał przywileje zwalniające z opłat wjazdowych i przejazdowych. Został zwolniony m.in. od cła solnego w Wiślicy. W latach: 1430 (lub 1420^[10]), 1510, 1548, 1601 i 1637 powstały cechy szewców, prasołów, kowali, krawców, sukienników i rzeźników. Przedstawiciele mniej licznych rzemiosł zostali zrzeszeni w cechu kowali^[6] lub w cechu „Wielkim”, powstałym w 1494 roku^[10]. W 1645 miasto miało 14 kowali, 5 ślusarzy oraz znaczną liczbę rzemieślników usługowych innych profesji^[6].

W 1450 Zbigniew Oleśnicki ufundował w Bodzentynie gotycką kolegiatę^[6]. W drugiej połowie XVI wieku zamek w Bodzentynie został przebudowany na pałacową rezydencję. W tym samym czasie powstał drugi rynek. Miasto otrzymało też wodociąg oraz łaźnię, wybudowane staraniem burmistrza Jana Kołka^[6].

Z Bodzentyna pochodził urodzony w 1570 roku Jakub Janidło, trzykrotny rektor Akademii Krakowskiej w latach 1614–1619^[11]. W Bodzentynie mieszkał i zmarł w 1577 sekretarz królewski, biskup i uczony Franciszek Krasiński. Tu również 17 marca 1642 zakończył życie kanclerz wielki koronny Jakub Zadzik^[8].

Od 1640 Bodzentyn wysyłał jednego kandydata na studia bakalarskie do Akademii Krakowskiej. Po zdobyciu wykształcenia był on zatrudniany w miejscowej szkole^[6]. W 1670 w Bodzentynie wzniesiono obszerny ratusz z wysoką wieżą i zegarem. Fundatorem okazałej budowli był biskup Andrzej Trzebicki^[8]. Od 1692 miasto posiadało fundację Jana Łuczkiewicza wspierającą rzemiosło, nauczycieli i uczniów. W czasie reformacji znajdowała się tu siedziba sądu biskupiego, który zajmował się sprawami odstępstw od wiary katolickiej^[6].

W czasie potopu szwedzkiego miasto nie poniosło większych szkód. Wkrótce później zostało jednak dotknięte przez klęski żywiołowe, które spowodowały zmniejszenie się liczby mieszkańców^[6]. W latach 1662–1663 Bodzentyn miał 134 domy i ok. 850 mieszkańców. W 1674 był zamieszkiwany już tylko przez ok. 540 osób^[6].

XVIII-XIX wiek

W XVIII i XIX w. Bodzentyn stał się lokalnym ośrodkiem przemysłowym. Działały tutaj kuźnice, a także fabryka luster i porcelany^[12]. W mieście funkcjonowały fabryki sukienne i rzeźbiarskie oraz cegielnie^[8]. Fabryki żelaza urządzał w okolicy biskup Konstanty Felicjan Szaniawski, znacznie podnosząc dochody miasta^[8].

Ostatnim z biskupów krakowskich, który mieszkał w Bodzentynie był Kajetan Ignacy Sołtyk. W 1797, na mocy konwencji rozbiorowej, miasto przeszło na własność rządu^[8]. W 1832 rozebrano ratusz, a w 1836 część murów miejskich z Bramą Opatowską^[8]. Według spisu z 1827 w Bodzentynie były 203 domy i 1050 mieszkańców^[8]. W 1833 urodził się tu malarz Józef Szermentowski^[12].

Miasto wyróżniło się czynnym udziałem mieszkańców w powstaniu styczniowym^[6]. W noc wybuchu powstania, Bodzentyn został zaatakowany przez powstańców, pod dowództwem braci Dawidowiczów. Oddział złożony był z pracowników zakładów suchedniowskich. Bitwa pozostała nierozstrzygnięta, a zarówno powstańcy, jak i rosyjski garnizon, opuścili miasto. 23 stycznia 1864, w pierwszą rocznicę bitwy, odbyła się tu defilada oddziałów powstańczych, którą odebrał generał Józef Hauke-Bosak. Generał odczytał rozkaz Romualda Traugutta i podziękował podkomendnym za ich postawę w bitwach pod Iłżą i pod Cisowem^[12]. W 1868 miasto zamieszkiwało 1469 mieszkańców, w tym 428 Żydów^[13]. Dwa lata później w efekcie reformy administracyjnej Bodzentyn utracił prawa miejskie i stał się osadą^[6]. Zdecydowana większość mieszkańców zajmowała się rolnictwem. W niewielkim stopniu rozwinęło się rzemiosło. Handel pozostawał w całości w rękach ludności żydowskiej.

Wiek XX

Początek XX wieku przyniósł ze sobą dalszy wzrost ludności. W 1909 Bodzentyn liczył już 3316 stałych mieszkańców, z czego 1474 Żydów, 9 prawosławnych i 6 protestantów^[13]. 20 czerwca 1917 drewnianą w większości zabudowę miejscowości strawił pożar. Uszkodzeniu uległ dach kościoła parafialnego. Doszczętnie spłonęła synagoga przy ulicy Bożniczej.

Według pierwszego międzywojennego spisu z 1921 osada liczyła 3570 mieszkańców^[6], a w przededniu wojny 3853 osoby^[6].

W okresie II wojny światowej Bodzentyn był silnym ośrodkiem ruchu partyzanckiego w Górach Świętokrzyskich, wielu jego mieszkańców wstąpiło do leśnych oddziałów. Walczyli m.in. pod dowództwem Jana Piwnika „Ponurego”. Na odległym od miasta o kilka kilometrów Wykusie, znajdowała się duża leśna baza żołnierzy AK. Dlatego też 1 czerwca 1943, w ramach represji i w odwecie za działalność partyzancką bodzentynian Niemcy przeprowadzili w mieście pacyfikację. Ich silny oddział, stacjonujący w Świętej Katarzynie o świcie okrążył miasto i dokonał rewizji wszystkich domostw i obejść. Niemal wszystkich mieszkańców, z wyjątkiem drobnych dzieci, spędzono na rynek. Tutaj kolejno sprawdzano ich tożsamość i korzystając z informacji szpicli dokonywano egzekucji wybranych osób z użyciem amunicji dum-dum. Tego dnia zginęło w mieście łącznie 39 osób. Wszyscy pochowani zostali we wspólnej mogile i dopiero po wojnie dokonano ekshumacji i indywidualnych pochówków ofiar na cmentarzu parafialnym^[14].

Okupanci niemieccy utworzyli w miejscowości getto dla Żydów z Bodzentyna, Łodzi, Kielc i Płocka (ok. 700 osób), które liczyło ogółem ok. 3 tys. osób^[15]. We wrześniu 1942 roku, podczas likwidacji getta, jego mieszkańcy zostali popędzeni (w tym Dawid Rubinowicz) do stacji kolejowej w Suchedniowie, a stamtąd wywiezieni do obozu zagłady w Treblince.

W 1946 Bodzentyn zamieszkiwało już tylko 2100 mieszkańców^[6]. Po wojnie powstały winiarnia, przetwórnia owoców, zakłady mleczarskie i cegielnia, a także spółdzielnie szewców oraz tkacka. W 1960 Bodzentyn miał 2970 mieszkańców^[6]. 50% ludności nadal utrzymywało się w tym czasie z rolnictwa^[6].

W 1994 Bodzentyn odzyskał utracone prawa miejskie^[16].

Kalendarium

1355 – założenie miasta przez biskupa krakowskiego Bodzętę,
XVI-XVIII w. – ośrodek handlu i rzemiosła,
1795 – miasto znajduje się w zaborze austriackim,
1809 – miasto znajduje się w Księstwie Warszawskim,
1815 – miasto znajduje się w Królestwie Polskim,
1863 – bitwa powstania styczniowego,
1870 – odebranie praw miejskich,
1939–1945 – okupacja niemiecka, getto
1994 – powtórne nadanie praw miejskich

Nazwa

W XIV wieku miasto nosiło nazwę Bodzęcin, od imienia założyciela, biskupa Bodzęty (Bodzanty). Współczesna nazwa utrwaliła się na skutek pisowni dokumentów łacińskich (Bodzentin w 1439)^[17]. W gwarze ludowej utrzymuje się nazwa Bozecin^[17]. Pod koniec XIX wieku w użyciu były wariantywne formy: Bożęcin i Borzęcin^[18].

Demografia

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto zajmowało powierzchnię 8,65 km²^[19] i liczyło 2223 mieszkańców, z czego liczba mężczyzn wynosiła 1055 osób (47,5%), zaś kobiet – 1168 (52,5%)^[20]. Gęstość zaludnienia wynosiła 257 osób/km².

Piramida wieku mieszkańców Bodzentyna w 2014 roku^[1].

Zabytki

Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP i św. Stanisława Biskupa, gotycki z lat 1440–1452
- Ołtarz z katedry na Wawelu z 1 poł. XVI w.
- Tryptyk bodzentyński z 1508

Kościół oraz dzwonnica z XVII w., przebudowana w 1848 r., cmentarz kościelny, ogrodzenie z bramą z XIX w. stanowią zespół wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.215/1-4 z 3.11.1947 i z 15.02.1967)^[21].

Ruiny zamku biskupów krakowskich wzniesionego w XIV w. przez Floriana z Mokrska i przebudowanego w XIV w.; (nr rej.: A.217/1-4 z 15.02.1967 i z 17.02.1957)^[21].
Kościół św. Ducha z XVII w. Murowana budowla powstała na miejscu drewnianej świątyni z XV w. Do jej południowej ściany przylegał budynek szpitala. Kościół uległ zniszczeniu w czasie pożarów w 1619 oraz w 1917^[12]. Na początku XXI w. został odbudowany i 23 maja 2010 odbyło się poświęcenie świątyni^[22]. Przy kościele rosną lipy – pomniki przyrody^[12]. Wpisany do rejestru zabytków (nr rej.: A.216 z 16.10.1956, z 3.12.1956 i z 15.02.1967)^[21].
Zespół miejskiej zabudowy drewnianej (nr rej.: A.923 z 15.02.1967)^[21] w tym:
- Zagroda Czernikiewiczów z 1809 – oddział Muzeum Wsi Kieleckiej ze zbiorami etnograficznymi.
Układ architektoniczny, typowy dla średniowiecznych miast, o regularnym planie z dwoma rynkami i pozostałościami dawnych obwarowań miejskich z XIV wieku^[23]; (nr rej.: A.214 z 26.10.1956)^[21].
Kamienice i domy z przejezdnymi sieniami z XVIII i XIX w.
Cmentarz parafialny z symboliczną mogiłą powstańców styczniowych, ufundowaną w 1917 przez gminę oraz Koło Macierzy Szkolnej. Na cmentarzu znajduje się także zbiorowa mogiła i pomnik 39 osób rozstrzelanych 1 czerwca 1943^[12]. (nr rej.: A.219 z 26.05.1993)^[21].
Pozostałości murów miejskich z II połowy XIV w. (nr rej.: A.218 z 6.03.1958 i z 15.06.1967)^[21].
Cmentarz wojenny z I wojny światowej przy ul. Suchedniowskiej (nr rej.: A.220 z 7.04.1992)^[21].
Cmentarz żydowski (nr rej.: A.221 z 20.09.1990)^[21].
Ośrodek sztuki ludowej (tkactwo)

Turystyka

Przez miasto przechodzą: niebieski szlak turystyczny im. E. Wołoszyna z Wąchocka do Cedzyny, zielony szlak turystyczny ze Starachowic do Łącznej, oraz czerwony szlak rowerowy z Cedzyny do Nowej Słupi.

Sport

W mieście działa klub piłki nożnej, Łysica Bodzentyn, założony w 1948 roku.

Ludzie związani z Bodzentynem‎

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Bodzentynem‎‎‎.

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b Bodzentyn w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Jarosław Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1973, s. 106.
↑ Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 29.
↑ Feliks Kiryk, Urbanizacja Małopolski: województwo sandomierskie: XIII-XVI wiek, Kielce 1994, s. 16.
↑ ^a ^b ^c Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, ElżbietaE. Bajkiewicz-Grabowska (red.), IwonaI. Swenson (red.), ZofiaZ. Aleksandrowicz, Warszawa: PWN, 1998, s. 45–46, ISBN 83-01-12677-9, OCLC 830195866 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s Miasta polskie w Tysiącleciu, przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1965-1967, Tom I, s. 538–539, hasło: Bodzentyn.
↑ Krótka monografia miast i miasteczek w Królestwie Polskim Verdmon de J.S.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1885, Tom I, str 274-275.
↑ Miasta polskie w Tysiącleciu, Tom I, s. 550, hasło: Tarczek.
↑ ^a ^b StanisławS. Wiech StanisławS., Rzemieślnicy małych miasteczek guberni kieleckiej 1870–1914, Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 1995, s. 42, ISBN 83-7133-030-8 (pol.).
↑ Janina Bieniarzówna, Ksiądz Jakub Janidło – wybitny przedstawiciel profesury krakowskiej XVII stulecia, Folia Historica Cracoviensia 1, 1989.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ryszard Garus, Przewodnik dla turystów pieszych i zmotoryzowanych. Kielce – Góry Świętokrzyskie, Kielce 1998, ISBN 83-86953-35-7, str 76-80.
↑ ^a ^b Wiech, St., Miasteczka guberni kieleckiej w latach 1870–1914, Kielce 2003, s. 128, 134.
↑ Relacja mieszkańca miasta Józefa Czernikiewicza, którego starszy brat Witold był wśród zamordowanych tego dnia.
↑ Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979, s. 111.
↑ Dz.U. z 1994 r. nr 132, poz. 672.
↑ ^a ^b KazimierzK. Rymut KazimierzK., Nazwy miast Polski, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 37, ISBN 83-04-02436-5, OCLC 834818343 .
↑ MariaM. Malec MariaM., Słownik Etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 45, ISBN 83-01-13857-2, OCLC 749146226 .
↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r., GUS, 10 sierpnia 2011, s. 143, ISSN 1505-5507 .
↑ Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 XII 2010 r., GUS, 10 czerwca 2011, s. 96, ISSN 1734-6118 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 21 [dostęp 2015-11-02] .
↑ Kościół Świętego Ducha w Bodzentynie odbudowany i poświęcony. [dostęp 2010-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-02-04)].
↑ Ryszard Garus, Znakowane szlaki turystyczne woj. kieleckiego, Kielce 1990, str 55-56.

Bibliografia

Miasta polskie w Tysiącleciu, przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1965-1967
Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1885
Ryszard Garus, Znakowane szlaki turystyczne woj. kieleckiego, Kielce 1990
Ryszard Garus, Przewodnik dla turystów pieszych i zmotoryzowanych. Kielce – Góry Świętokrzyskie, Kielce 1998, ISBN 83-86953-35-7.
StanisławS. Wiech StanisławS., Rzemieślnicy małych miasteczek guberni kieleckiej 1870–1914, Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 1995, ISBN 83-7133-030-8 (pol.).

Linki zewnętrzne

Historia Żydów w Bodzentynie na portalu Wirtualny Sztetl

[populacja2016-1] Bodzentyn w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[2] Jarosław Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1973, s. 106.

[3] Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 29.

[4] Feliks Kiryk, Urbanizacja Małopolski: województwo sandomierskie: XIII-XVI wiek, Kielce 1994, s. 16.

[PWN-5] Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, ElżbietaE. Bajkiewicz-Grabowska (red.), IwonaI. Swenson (red.), ZofiaZ. Aleksandrowicz, Warszawa: PWN, 1998, s. 45–46, ISBN 83-01-12677-9, OCLC 830195866 .

[Miasta-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s Miasta polskie w Tysiącleciu, przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1965-1967, Tom I, s. 538–539, hasło: Bodzentyn.

[7] Krótka monografia miast i miasteczek w Królestwie Polskim Verdmon de J.S.

[slownikKP-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1885, Tom I, str 274-275.

[9] Miasta polskie w Tysiącleciu, Tom I, s. 550, hasło: Tarczek.

[Wiech-10] StanisławS. Wiech StanisławS., Rzemieślnicy małych miasteczek guberni kieleckiej 1870–1914, Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 1995, s. 42, ISBN 83-7133-030-8 (pol.).

[11] Janina Bieniarzówna, Ksiądz Jakub Janidło – wybitny przedstawiciel profesury krakowskiej XVII stulecia, Folia Historica Cracoviensia 1, 1989.

[KielceGory-12] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ryszard Garus, Przewodnik dla turystów pieszych i zmotoryzowanych. Kielce – Góry Świętokrzyskie, Kielce 1998, ISBN 83-86953-35-7, str 76-80.

[Miasteczka-13] Wiech, St., Miasteczka guberni kieleckiej w latach 1870–1914, Kielce 2003, s. 128, 134.

[14] Relacja mieszkańca miasta Józefa Czernikiewicza, którego starszy brat Witold był wśród zamordowanych tego dnia.

[15] Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979, s. 111.

[16] Dz.U. z 1994 r. nr 132, poz. 672.

[Nazwy-17] KazimierzK. Rymut KazimierzK., Nazwy miast Polski, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 37, ISBN 83-04-02436-5, OCLC 834818343 .

[Słownnik_etym-18] MariaM. Malec MariaM., Słownik Etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 45, ISBN 83-01-13857-2, OCLC 749146226 .

[19] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r., GUS, 10 sierpnia 2011, s. 143, ISSN 1505-5507 .

[20] Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 XII 2010 r., GUS, 10 czerwca 2011, s. 96, ISSN 1734-6118 .

[zabytek-21] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 21 [dostęp 2015-11-02] .

[22] Kościół Świętego Ducha w Bodzentynie odbudowany i poświęcony. [dostęp 2010-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-02-04)].

[23] Ryszard Garus, Znakowane szlaki turystyczne woj. kieleckiego, Kielce 1990, str 55-56.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

Miasta	Bodzentyn
Wsie	Celiny Cerle Dąbrowa Dolna Dąbrowa Górna Hucisko Kamieniec Kamienna Góra Leśna-Stara Wieś Orzechówka Parcelanci Parcele Podgórze Podkonarze Podlesie Podmielowiec Psary-Kąty Psary-Podłazy Psary-Stara Wieś Siekierno-Podmieście Siekierno-Przedgrab Sieradowice Drugie Sieradowice Pierwsze Sieradowice-Parcele Ściegnia Śniadka Druga Śniadka Pierwsza Śniadka Trzecia Święta Katarzyna Trzcianka Wiącka Wilków Wola Szczygiełkowa Wzdół Rządowy Wzdół-Kolonia Wzdół-Parcele
Części wsi	Aleksandrówka Dąbrówka Gołębiówka Grabowa Kamionka Nowa Wieś Siekierno-Smyków Siekierno-Stara Wieś Wzorki
Przysiółki wsi	Chrusty Ośrodek Skorucin Sitki Kapkazy Kopciowiec Michalinów Stara Wieś Stepka

Miasta	Bodzentyn Chęciny Chmielnik Daleszyce Łagów Łopuszno Morawica Nowa Słupia Piekoszów Pierzchnica
Gminy miejsko-wiejskie	Bodzentyn Chęciny Chmielnik Daleszyce Łagów Łopuszno Morawica Nowa Słupia Piekoszów Pierzchnica
Gminy wiejskie	Bieliny Górno Masłów Miedziana Góra Mniów Nowiny Raków Strawczyn Zagnańsk

Przynależność wojewódzka	gubernia kielecka (1867–1915) woj. kieleckie (II RP) (1919–39) woj. kieleckie (1945–75)
Miasta	Bodzentyn (do 1870) Chęciny Daleszyce (do 1870) Kielce (do 1947 →) Skarżysko-Kamienna (← 1939–53 →) Suchedniów (od 1962)
Osiedla (1954–72)	Suchedniów (1956–62)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Bieliny (1870–1954 i 1973–75) Bliżyn (← 1939–54) Bodzentyn (1867–1954 i 1973–75) Brzeziny (1867–70) Chęciny (1973–75) Cisów (1867–1954) Daleszyce (1870–1954) Daleszyce (1973–75) Dąbrowa (1867–1954) Dyminy (1870–1954) Górno (1870–1954 i 1973–75) Huta Nowa (1867–70) Jaworznia (1867–70) Korzecko (1867–1954) Krajno (1867–70) Krasna (1867–70) Łopuszno (1867–1954 i 1973–75) Masłów (1973–75) Mąchocice (1867–70) Miedziana Góra (1973–75) Mniów (1870–1954 i 1973–75) Morawica (1867–1954 i 1973–75) Napęków (1867–70) Niewachlów (1867–1954) Nowa Słupia (Słupia Nowa) (← 1887–1954 i 1973–75) Piekoszów (1870–1954 i 1973–75) Radkowice (1867–70) Radomice (1867–70) Ruda (1867–70) Samsonów (1867–1954 i 1973–75) Sitkówka-Nowiny (1973–75) Snochowice (1867–1954) Strawczyn (1973–75) Suchedniów (1867–1954 i 1973–75) Suków (1867–70 i 1973–75) Szczecno (1867–1954) Wólka Kłucka (1867–70) Zajączków (1870–1954)
Gromady (1954–72)	Belno (1959–72) Białogon (1954–65) Bieliny (1954–72) Bilcza (1954–61) Bliżyn (1954–72 (→)) Bodzentyn (1954–72) Bolmin (1954–59) Borków (1954–72) Brudzów Duży (1954–55 → (i ←~~1961~~)) Brzezinki (1954–61) Brzeziny (1954–59) Chełmce (1954–61) Chęciny (1958–72) Cierchy (1954–59) Cisów (1954–69) Czarnów (1954–61) ~~Cząstków~~(←~~1961~~) Ćmińsk (1954–72) Daleszyce (1954–72) Dąbrowa (1954–61) Dębno (1954–68) Dębska Wola (← 1955–72) Dyminy (1954–72) Gnieździska (1954–58) Górno (1954–72) Gózd Zaszosie (1954–59) Grabownica (1954–59) Grzymałków (1954–72) Huta (Nowa Huta) (1954–68) Jaworznia (1954–61) Jaworznia (1966–72) Kajetanów (1954–61) Korzecko (1954–57) Krajno (1954–72) Kucębów (1959–72) Kuźniaki (1954–59) Leśna (1954–61) Łączna (1954–72) Łopuszno (1954–72) Łosień (1954–59) ~~Łukowa~~(←~~1969~~) Makoszyn (1954–59) Masłów (1954–72) Mąchocice (1954–72) Miedziana Góra (1954–68) Mniów (1954–72) Morawica (1954–72) Napęków (1954–59) Niewachlów (1954–72) Nowa Huta Cisowska (1970–72) Obice (1954–55 → (i ←~~1961~~)) Oblęgorek (1954–72) Ociesęki (1954–61) Ostojów (1954–72) Piekoszów (1954–72) Płaczków (1954–59 →) Promnik (1954–58) Psary (1954–59) Radkowice (1954–57) Radlin (1954–72) Ruda Strawczyńska (1954–58) Rudki (1954–72) Rykoszyn (1954–58) Samsonów (1954–72) Sarbice (1954–59) Serbinów (1954–59) Sitkówka (Sitkówka–Nowiny) (1961–72) Skrzelczyce (1954–55 →) Słupia Nowa (Nowa Słupia) (1954–72) Snochowice (1954–72) Sorbin (1954–59) Strawczyn (1959–72) Suchedniów (1954–55) Suków (1954–68) Szałas (1954–59) Szczecno (1954–55 → i ← 1961–72) Święta Katarzyna (1954–68) Tumlin (1954–59) Wiśniówka (1961–72) Wola Jachowa (1954–59) Wolica (1954–72) Wzdół Rządowy (1954–72) Zagnańsk (1954–72) Zagórze (1954–72) Zagrody (1954–61) Zajączków (1954–72)